Март тылзылан калык календарь

1 март – Кече Он ден Кече Авам жаплыме кече. Ожно тиде кечын ятыр вере У ийым вашлийыныт. Мутлан, акрет Римыште. Но ондакрак У ий тӱҥалтышлан 1 мартым огыл, а шошым кече ден йўд иктӧр лийме жапым шотленыт. Тений тиде кече 20 мартлан логалеш.
Шошо тӱҥалтыш леве гын, куаныман огыл – ондала.

2 март – Кудерт кувам жаплыме кече. Тиде кечын шўкшондал-влак деч аралаш йодман – нуно 2 мартыште моткоч мундырам купташ йӧратат. Такшым, Кудерт кува ден Шўкшондал ожно ик шўлышланак шотлалтыныт, манын кертына. Изишак осалым ышта гын, тудым шўкшондал (шўкшӧ йондал) маныныт, порым ышта гын – Сурт кува але Кудерт кува. Осал але поро лиймыже пӧртыштӧ илыше-влак деч шога. Сурт оза ден озавате огыт туманле, келшен илат гын, Кудерт поро лиеш, йўкланат да йогыланат гын – осал. Эше Кудерт кува Илыш Шочын ава дене пеҥгыдын кылдалтын, Шўкшондал ден Илыш Шочын Ава коклаште тыгай кыл раш огыл.
Шўкшондал-влак осалым ынышт ыште манын, ўдырамаш-влаклан кастене, кече шичме годым, уремыш лектын удылман. Йўдым шўдыран каваш ончаш тыршыман огыл, шўдыр вочмым ужат гын, экшык лийын кертеш манылдат.
Тиде кечын игече могай, кеҥеж тугай лиеш. Кастене тылзе ояр гын, лектыш сай лиеш, йўр йўреш гын – шурно ден йытын умат.

3 март – Шошо ага арверым тергыме кече.

Изигек кайыкым (шурныгочшо, шўльыгайык, шўльывоч) жаплыме кече. Тиде кечылан изигек чоҥештен толеш гын, шошо вашке толеш.

4 март – Тўрлӧ сийым ямдылыме кече. Тиде кечын ўдырамаш-влаклан шуко сийым ямдылаш тыршыман – тудет ўстембалне мыняр шуко лиеш, шурно тунаре ума.

Янлык-влакым эскерыме кече. Колшыре-влак чоҥештен толыт гын, ий вашке кая. Чодыраште мераҥ-влак эше ошо улыт гын, лум эше лумеш, кугу поранат лийын кертеш; мераҥ-влак суремыныт гын – шошо вашке толеш.

5 март – Курык гыч мунчалтыме кече. Тиде кечын пытартыш гана курык гыч мунчалтыман. Йўдым кавашке ончаш тыршыман огыл. Шўдыр вочмым ужат гын, экшык лийын кертеш манылдат. Лектыш сай лийже манын, апшат кудо гыч шолгымым налман да пасуш намиен шолыман.

6 март – Леве мардеж пуалме кече. Тиде кечын леве мардеж пуаш тўҥалеш – шошым толаш ўжеш. Тидлан кӧра уремыште шукырак коштман.

7 март – Кайык-влак пӧртылаш тўҥалме кече. Тиде кече гыч кечывал кундем гыч кайык-влак чоҥештен толаш тўҥалыт.

Шемгорак кече. Кайык-влак (шемгорак-влак) шокшо кундем гыч пєртылыт гын, шошо вашке толеш.

8 март – Шогертен-влак чодыраш кайыме кече. Тиде кечын шогертен-влак чодыраш чоҥештен каят да пыжашым опташ, але тудым опташ верым кычалаш тўҥалыт.

Качым сымыстарыме кече. Тиде кечын марлан лекдыме ўдыр-влаклан каче-влакым сымыстараш тыршыман. Тидын верч, каче-влак йыр пӧрдышт манын, еҥ-влак уждымо годым, пурла таганыш шогалын пӧрдман, каче-влак
чўчкыдын толышт манын, шўкым урем гыч пӧртышкӧ ўштман.

9 март – Кайык-влак пыжашым опташ тўҥалме кече. Тиде кечын, пыжаш опташ вийышт лийже манын, тыгыде кайык-влакым пукшыман.

Колызо-влак тиде кечын кол сайын чўҥга маныт.
Кайык-влак пыжашым кечывалвелне оптат гын, кеҥеж йўштӧ лиеш. Киса мура гын, шокшо лиеш. Мурышо кайык пиалым сӧра. Тылзын тўкыжӧ пўсӧ да ояр гын, йўштӧ лиеш.

10 март – Йўштымужо кече. Тиде кечын уремыште чийыде коштат але кече шичме деч ончыч малаш возат гын, йўштымужо пижын кертеш. Чер ынже пиж манын, тудым тўрлӧ йӧн дене юлыман.

11 март – Кайык-влакым эскерыме кече.
Кайык-влак пыжашым кечывалвелне оптат гын, кеҥеж йўштӧ лиеш, йўдвелне оптат гын – шокшо. Ончыч толшо шошылан ўшан уке, вараш толшо – ондала.

12 март – Теле кайыме кече – тиде кече гыч чын шошо толеш.

Лум корно пудыргымо кече. Теле толмо кечын (22 ноябрьыште) лум корно шымарга, Теле кайыме кечын – пудырга.
Лум дене кужу корнышко кайыме годым корным колыштман – ўшанле улмыжым рашемдыман. Шолап гыч вўд чот йога гын, кужу корныш (лум корно дене) тарванаш лўдыкшӧ, но мераҥым сонарлаш сай. Шертне кычке мучаш гыч пеледаш тўҥалеш гын, ончычрак ўдыман.

13 март – Вўд чўчымӧ кече. Тиде кече гыч шолап гыч вўд чўчаш тўҥалеш – игече лывырта. Сурт кӧргысӧ юж яндар да эмле лийже манын, тиде кечын пєртышкє пўнчӧ укшым кондыман. Тиде кечын пўнчє кычке да лўс гыч шолтымо йўыш поснак пайдале улеш.
Тиде кечын кече йыр кӧрж коеш гын, лектыш сай лиеш. Шолап гыч вўд сайын чўча гын, идалык сай лиеш. Ийсўс-влак кужу улыт гын, йытын ума. Йўр йўреш гын, кеҥеж чевер лиеш. Пушеҥге йыр лум шулымо сер тура гын, шошо телым вашке сеҥа, тура огыл гын – кужун шуйна.

14 март – Шошым ўжмӧ кече - тиде кечын шошым ўжман да вашлийман. Мардеж Ава ден Мардеж Оным жаплыме кече – тиде кечын мардеж шўшкен пуа.

Лум юзо вийым налме кече – тиде кечын шулышо лум юзо виян улеш. Шулышо лум вўд ятыр черым эмлен кертеш.
Шошым ўжмӧ кечын мардеж кушеч пуа, шошым да кеҥежым утларакшым лач тушечын пуаш тўҥалеш. Игече ояр гын, идалык сай лиеш, пылан гын – шўлыкан. Шемгорак-влак тиде кече деч ончыч чоҥештен толыныт гын, кеҥеж ночко лиеш, а лум вашке шулен пыта. Игече ояр гын, кияр, курезе, шыдаҥ, уржа да шудо умат. Игече йўштӧ гын, шошо кок арнялан вараш толеш.

15 март – Мардежан кече. Тиде кечын чўчкыдын виян мардеж-влак пуат. Памаш-влак шолмо кече – тиде кечын памаш-влак у вий дене шолын лекташ тўҥалыт.
Тиде кечын поран лиеш гын, шудо вашке ок шоч. Шошым ўжмӧ кече ден Мардежан кече ояр лийыт гын, Йогор кече (вольыкым лукмо кече – 6 май) ден Шошо Миколо кечат (22 май) ояр лийыт.

16 март – Маска кынелме кече – ожно маска лач тиде кечын кынелмылан ўшаненыт.

Кече Он ден Кече Авам жаплыме кече – тиде кечын Ош Кечым жаплыман да мландым ырыкташ йодман. Кече молан маска да кече дене кылдалтмылан ӧршаш уке – маска ожно кечын идалыкаш символжо лийын.

Кастене шичше кече пыл дене авыралтеш гын – эрласе кече пылан лиеш.

17 март – Шемгорак-влак толмо кече. 7 мартыште (Кайык-влак пєртылаш тўҥалме кечын) шемгорак-влак моткоч шуэн толыт, нуно утларакшым лач тиде кечын пӧртылыт. Тиде кечын толшо шемгорак-влак сурт гыч шўкшондал ден ия-влакым (осал шўлыш ден тўрлӧ мужым – микроб-влакым) поктен колтат. Чын лияш гын, тиде кечын шўкшондалым (шўкшӧ йондалым – Кудерт кува ден Кудерт кугызам - кугезе-влакын чоныштым) поктыман огыл, а поремдаш тыршыман.
Шемгорак-влак тиде кечылан чоҥештен толыт гын, шошо вашке толеш.

18 март – Нӧшмӧ кече. Тиде кечын шындаш нєшмым ямдылыман.

Пакча пашам тўҥалме кече. Пакчаште лум шагал гын, пакчасаска умыжо манын, мландым, кеч ик гана, кольмо дене кўнчалтыман. Лум шуко гын, тушко терысым кышкыман.
Тиде кечын пакчашке терысым кышкет гын, лектыш сай лиеш. Игече ояр гын, кеҥежым шолем ок лий.

19 март – Вынем йыр пӧрдмӧ кече. Тиде кечын вынем йыр пєрдын савырныман да, лавыра вўд шагалрак пурыжо манын, лумым тошкыман. Вараксимым ўжмє кече. Ожно чын шошым вараксим-влак кондымылан ўшаненыт, сандене тиде кечын тудым вашкерак толаш да шокшым кондаш ўжман.

20 март – Шолап гыч вўд йогымо кече. Тиде кечын омсам чын шошо пералтышаш. Но, шолап гыч вўд йога гынат, йўштє нерым чывышталеш.

21 март – Юмо волымо кече – тиде кечын кава гыч мландышке, ош имньыжым кушкыжын, Мер Юмо – марий калыкын икымше кугыжаже да икымше кугезына вола. Мер Юмо калык коклаште Кугече деч варасе шочмо марте коштеш. Мер Юмын вес лўмжӧ – Кугыеҥ, Эрвелне коклан Мер Кугыеҥ маныт. Тиде юмо кече дене чак кылдалтын. Эр гыч кас марте Мер Юмо ош тюня дене кылдалтын, кас гыч эр марте – кугезе-влак тўня дене. Шошым кече ден йўд иктӧр лийме кече (калык ой почеш – ожно кызытсе семын раш кечым рашемден моштен огытыл, сандене эре 21 мартым шотленыт).  

Шошо толмо кече – тиде кече гыч чын шошо толеш.

Шертне пеледме кече – тиде кечын шертне пеледаш тўҥалеш.
Пыл-влак кўшнӧ да писын ийыт гын, игече сай лиеш. Поран лиеш гын, шурно ден пакчасаска умат.

22 март – Турий-влакым вашлийме кече. Тиде кечын, калык ой почеш, турий-влак чоҥештен толыт да икымше шокшым кондат. Турий-влак огыт тол гын, пєрт вуйыш кўзыман да нуным вашкерак толаш ўжман.
Тиде кечын шокшо лиеш гын, сай игече эше нылле кече шога, йўштӧ гын – эше нылле эр йўштє лиеш. Шемгорак-влак тиде кечылан чоҥештен толыныт гын, леве лиеш.

23 март – Коремым корымо кече. Тиде кечын, вўд кўвар йымаке ынже пуро манын, коремым кораш тўҥалман.
Каваште канде пыл-влак ийыт гын, леве лиеш да йўр йўреш. Тиде кечын икымше гана кўдырчє кўдыртен кертеш. Йўштє мардеж пуа гын, лектыш уда лиеш.

24 март – Куэ ылыжме кече. Тиде кече гыч куэ ылыжеш - вўдым погаш тўҥалеш. 
Куку пӧртылмӧ кече. Тиде кече гыч куку да моло кайык-влак пєртылаш тўҥалыт. Куку акрет жапыште ойгым кондышо кайыклан огыл, а чонлан Волгыдо верышке – узьмакышке логалаш полшышо кайыклан шотлалтын. Марий-влак Волгыдо вер – кава меҥге мучаште, кава рўдыштӧ (Полярный шўдыр) верланымылан ўшаненыт, сандене Малая Медведица тўшкашўдырым Юмын Куку (але Юмын Йўксӧ) маныныт. Тидлан кӧра Эрвел кундемыште ятыр ялыште шўгар ўмбалне кызытат меҥгым (кава меҥгын символжо) шогалтат да мучаштыже кукум (Волгыдо верым ончыкта) пижыктат. Меҥгысе шовыч але солык Юмын аван солыкшын - Юмын эҥерын (Млечный путь) символжо улеш. Тиде кечысе эр ўжарам чўчкыдын лач куку дене таҥастареныт.
Йўдым пӧрш возеш гын, кечывалым игече сай лиеш.

25 март – Эр кечым вашлийме кече. Тиде кечын тауштен эр кечым вашлийман да мландым вашкерак ырыкташ йодман. Кыне ден йытын умышт манын, мландышке нєшмыштым шолыман.

Имьным ший гыч йўктымӧ кече. Тиде кечын имньым ший ате гыч йўктыман, тыгай ате уке гын, ведра пундашыш ший оксам але шергашым шолыман.
Эр тўтыран лиеш гын, йытын ден кыне умат. Ий ок шуло, а вўд йымаке пурен кая гын, идалык неле лиеш. Лум кутко шуэн кечывал могыржо гыч шулаш тўҥалеш гын, кеҥеж кўчык да йўштӧ лиеш. Имне вуйжым рўза гын, игече пужла, пышкыра гын – сайлан да куанле вашлиймашлан.

26 март – Маска кынелме кече. Тиде кечын, калык ой почеш, вынемже гыч Маска - Чодыра Оза лектеш. Ожно марий-влак маскам шкеныштын кугезыштлан шотленыт. Маска – Кугу Илыш Шочын Юмын да Кече Юмын (кече деч поснак нимогай илыш лийын ок керт) мландўмбалсе сынышт. Илыш Шочын каваште тудо кучкыж (орёл) семын коеш, вўдыштӧ – нужгол семын. Кугу Илыш Шочын Ава ден Кугу Илыш Шочын Ача уло чонанын кугезышт улыт, Кугыеҥ але Мер Юмо (Ригведыште Митра – Яма, пелашыже - Ями, Авестыште – Митра – Йима, пелашыже - Йимак) – айдеме тукымын кугезышт. Мўндыр кугезына молан кок лўман улеш, ӧршаш уке. Финн тукым гыч вожым налше тиште-влак тудым Кугыеҥ маныныт, индо-арий тукым гыч вожым налше тиште-влак – Юмо але Мер Юмо. Ожно марий Юмынат пелашыже лийын манын кертына. Лўмжӧ Юмын мланде йымалсе сынжын лўмыштыжӧ веле аралалт кодын. Ик шўведыш мутышто возалтеш: «Йамази кува ден кугызаже мланде йымалне илат, коктынат исыр улыт»... Кызыт ме Йамази олмеш Киямат тєра шшомакым кучылтына.
Кайыккомбо-влак пӧртылмӧ кече. Тиде кече гыч, шошо эр толеш гын, кайыккомбо-влак пєртылаш тўҥалыт. Нуно тиде кечын пєртылыт гын, идалык поян да лектыш сай лиеш.
Турий пембе (йошкаргырак шулдыран, чодыраште илыше мурызо кайык) деч ончычрак чоҥештен толеш гын, игече леве лиеш, пембе ончычрак гын – йўштӧ. Игече тўтыран гын, кеҥеж йўран лиеш. Тиде кечын шереҥге, олаҥге да пардаш сайын чўҥгат.

27 март – Вольыкым оралтыш лукмо кече. Тиде кечын вольыкым оралтыш лукман да сайынрак пукшыман. Тиде кече йўштє лиеш гын, тыгаяк игече эше арня наре шога. Кўдырчӧ кўдырта гын, кеҥеж лектышлан поян лиеш.

28 март – Чодырам жаплыме кече. Тиде кечын Чодыра Он ден Чодыра Авам жаплыман, нунын деч емыж ден поҥгым кушташ, кожлаште коштмо годым ир янлык ден тўрлӧ осал деч аралаш йодман. Чодыраште пире-влак чот урмыжыт гын, кўпчыкым (мындерым) савырен пыштыман.
Колшыре-влак тиде кечын чоҥештен толыт гын – вашке вўдшор тўҥалеш.

29 март – Орвам олмыктымо кече. Тиде кечын имне орвам олмыктыман – кеҥежым кошташ ямдылыман. 
Тиде кечын игече шокшо шога гын, шошо шокшо лиеш.

30 март – Лум шулымо кече. Тиде кечын лум кугун шулаш тўҥалеш.

Куэм жаплыме кече. Калык ой почеш, куэшке вўдўдыр-влак савырненыт. Ятыр ожно нуным эҥер серыште Кече Он ужын да йӧратен шынден. Эҥерышке пурен ынышт керт манын, авырен да чылаштымат шокшын шупшалаш тўҥалын. Вўд Ава ўдыржє-влакым моткоч чаманен да чылаштымат ош куэшке савырен. Но нунын капыштышт курымешлан Кече Он шупшалме шем пале-влак кодыныт.
Тиде кечын корем-влак могай улыт, эҥер-влакат тугак ташлат.

31 март – Тертаван кече. Тиде кечын эрдене але кастене чўчкыдын кылмыкта, сандене тертаван-влак кычыртатат да коркалалтыт.

Эсен ЭЛАЙ.