«Кушеч тўҥалеш шочмо-кушмо элна...»

Школым пытарымылан 50 ий темме лўмеш вашлиймаш «Кушеч тўҥалеш шочмо-кушмо элна...» («С чего начинается Родина…») муро дене тўҥалын.
Школ деч вара тиде ийысе выпускник-влаклан илыш мардеж орва гай лийын – чылаштымат эл мучко шалатен. Нуно икте-весышт дене чыланат иканаште икымше гана вашлийыныт. Чылаштымат тиде кастене Кугу Соказа школ шокшын вашлийын. Вет тудат шкенжын тунемшыже-влакым шарнен ила да идалык еда вуча.
Вашлиймашым эртараш эн ончыч Геннадий ден Матвей кумылаҥыныт. Нуно икте-весышт дене родо-шочшо лийыт да кандаш ий ик парт коклаште – туныктышын ончылныжо шинченыт. Вашлиймашым эртараш шонен пыштымеке, коктынат пырля тунемме моло йолташыштым кумылаҥденыт.
Ямдылалтмаш февральыште тўҥалын. Нуно ондак Кугу Соказа сельсовет СП администраций вуйлатыше Станислав Сергеев дене мутланен келшеныт, варажым – Кугу Соказа ялысе кыдалаш школ директор Ирина Карпова дене. Пырля тунемме йолташ-влак дене кылым муаш Олег Янсубин ден параллельный классыште тунемше Евгений Ибашев полшеныт. Тыште паша ситышын лийын. Ондак кӧ кушто илымым рашемдаш кўлын, вара – адресыштым, телефоныштым муаш. Тылеч вара – тазалыкыштым рашемдаш. Но вашлиймашым эртараш кумыл чыла нелылыкым сеҥен. Кажнын чоныштыжо чолгалык шочын манына гынат, йоҥылыш она лий.
«ТУНЫКТЫШЫН ЛЎМЖӦ НИМУЧАШДЫМЕ ШЕРГЕ!»
Туныктышо дене вашлиймаш кеч-кунамат тўткӧ лияш тарата. Вет, школым ятыр ий ончыч тунем лектынна гынат, тудын ончылно але мартеат мутым кучена. Вашлиймашке ме Кугу Соказа ялысе школын ончычсо туныктышыжо-влакымат ўжна. Нуным Анна Айкашевна да Венера Сабировна дене пырля ўжын савырнышна.
Кугу Соказа ялысе школышто тўрлӧ жапыште нине туныктышо-влак туныктеныт: Галина Имаевна Аблекова (1945 ийыште шочын), Геннадий Сергеевич Сергеев (1945), Роза Никитична Ильборисова (1946), Анастасия Янситовна Янситова (1946), Вениамин Янчиевич Янчиев (1946), Виталий Кутлуметович Кугубаев (1948), Алевтина Габидьяновна Ибраева (1949), Ольга Русековна Кугубаева (Баюршина, 1950), Михаил Михайлович Андриянов (1951), Анна Айкашевна Сергеева (Сидорова, 1951), Мария Ильтубаевна Николаева (1953), Венера Сабировна Изиляева (Фархиева, 1954), Ольга Русаевна Якупова (1954), Владимир Шакмаевич Иманов (1956), Мария Яншаевна Иманова (Кутлуметова, 1956), Яков Михайлович Алексеев (1959), Людмила Дмитриевна Алексеева (1959), Мария Дмитриевна Аптулманова (1959), Вениамин Николаевич Зайниев (1959), Рима Михайловна Шагиева (1961).
Галина Петровна кызыт Валентина ўдыржӧ дене ила, тудо мыланна школ илыш гыч тўрлӧ историйым ойлыш. Михаил Михайлович тальянкым ямлын шокталтыш, тудет пакча гыч теве гына пӧртышкӧ пурен ыле. Анастасия Янситова тамле чайым йўктыш, тудын пєртшым шке кидше дене тўрлымӧ солык ден шовыч-влак сєрастарат. Виталий Кутлуметович тукымвожшын чумыр педагогический стажше дене палдарыш, тудет 300 ийым эртен улмаш! Роза Никитична ик жап ончыч сусырген лийын гынат, алал кумылан кодын, тазалыкшым «ЗОЖ» журналысе каҥаш-влак полшымо дене пеҥгыдемда. Венимамин Янчиевичлан шоҥгылыкшым сылнештараш Нина пелашыже, Людмила шешкыже, уныкаже-влак да гармонь полшат. Мария Ильтубаевна вашлиймашке ўжмылан алал кумылын куанен да тыге каласен: «Машина дене пуренда, телефон дене гына ода ўж, тугеже, миемак!». Ял озанлыкын заслуженный пашаеҥже Вениамин Николаевичым кеҥежым суртыштыжо учыраш неле – тудо кечыгут дене мўкш отарыште ила. Яков Михайлович шукерте огыл суртыштыжо евроремонтым ыштен, оралтыштыже коверым вакшмыла ужар газон кушкеш. Рима Михайловнан суртыштыжо уныкаже-влак озаланеныт, кугурак-влак чылан пареҥгым уреныт.
ВАШЛИЙМАШ
Теве 2 июль толын шуо. Тиде кечын Кугу Соказа ялысе школ ончылно 1972 ийысе выпускник-влак погыненыт. Шукын пелашышт дене пырля толыныт. Игече чевер шоген. Ме ондак Кугу Отечественный сарын участникше-влак лўмеш мемориал деке мийышна да пеледыш аршашым пыштышна.
Тылеч вара мемнам школ ончылно «Соказа сем» ансамбль дене пырля шокшо мелна дене Мария Яншаевна Имаева вашлийын. Тудо тиде школыштак тунемын да тыштак пашам ыштен. Чылалан тыгак пурам йўктымє. А ансамбль ямле муро-влакым мурен.
Вашлиймаш вашеш посна фотозоным келыштарыме. Тушто школ партым, тўрлӧ фотографий-влак дене выставкым, «Келшымаш» да «Дружба» газетла гыч ял илыш нерген сатья-влакым вераҥдыме лийын.
Выпускник-влакым тиде кечын ондак Ирина Геннадьевна саламлен. Тудо чылаштланат школым шарнен да пагален илымыштлан тау мутым ойлен, варажым школ мучко изи экскурсийым ончыктен.
Пайрем вўдышӧ Матвей Иманаевич Байназов выпускник-влак лўм дене школлан пӧлекым кучыктен. Тылеч вара «Соказа сем» мемнам уэш ямле муро-влак дене куандарен.
Варажым чыланат ветеран-влакын ойлымыштым колыштынна. Туныктышо-влак выпускник-влаклан оҥай сюрпризымат ямдыленыт улмаш – нуно школ пеленсе «Шўм пӧлек» ансабльым пєртылтеныт да погынышо-влаклан кок йўк дене муралтеныт (ансамбльым жапыштыже Ирина Петровна Шамуратова вуйлатен). Тылеч вара выпускник-влак туныктышо-влаклан пеледыш аршашым, серлагышым, йокмам кучыктеныт да тазалык ден кужу деч кужу суапым тыланеныт.
Пӧлекым кучыктымеке, кӧ кушто илымым йодышт лекме. Выпускник-влак чынжымак эл мучко шаланеныт улмаш. Нуно вашлиймашке Марий Эл гыч, Удмуртий гыч, Моско область гыч, Красногорск округ гыч, Уфа да Уфа район гыч, Благовещенск ола гыч, Пўрє ола да Пўрӧ район гыч, Агидель ола гыч толыныт. Чыланат могай-гынат йокмам конденыт. Тидлан кӧра сий ўстел тич лийын. Туге гынат, школ повар Венерат єрдыжеш кодын огыл. Тудо мыланна жимолость да кугымєр дене тамлаҥдыме тутло тортым ямдылен.
КЛАСС-ВЛАК НЕРГЕН
А классым 1 гыч 4 класс марте Элок Идылбаевич Идылбаев туныктен. Б классым 1 гыч 4 класс марте – Софья Яныбаевна Яныбаева. Ту жапыште йоча-влакым марла туныктымо.
5 гыч 8 класс марте А классым Анатолий Абукаевич Абукаев вуйлатен, Б класс вуйлатышыже Шакмай Иманович Иманов лийын. Тудак школ директор пашам шуктен. Анастасия Яныбаевна Яныбаева (географийым туныктен) завуч лийын.
Моло туныктышо-влак денат палдарена: Наталья Аптушевна Аптушева (руш йылме да литератур), Байназ Игинашевич Игинашев (немыч йылме), Андрей Геннадьевич Игнаев, Алексей Айбердинович Айбердин (математика), Евгений Яманаевич Яманаев (физика), Яков Изиляевич Изиляев (химий), Кугубай Саляевич Саляев (биологий), Иван Байгузинович Байгузин (историй), Геннадий Сергеевич Сергеев (физкультур), Александр Иликбаевич Иликбаев (труд, рисований), Вениамин Янчиевич Янчиев (пений). Пионервожатый пашам Анна Айкашевна Айкашева шуктен, художественной самодеятельностьым Петр Андриянович Андрианов вуйлатен, Казналче Дмитриевна Салмиянова библиотекарь лийын, Марзиба Зайнетдинова – школ кассир, Аги Шамиданов – завхоз, тудо имньым ончен да школыш вўдым конден. Назипа Владимировна Янситова ден Маня кокай техничка лийыныт, нунак коҥгаш олтеныт.
ШКОЛ ИЛЫШ НЕРГЕН ШАРНЫМАШ-ВЛАК
Таисия:
- Классыште парт-влак кок радам дене шогеныт. Коҥга шеҥгелне кудашалтме вер ыле. Коҥгаш 5 шагат эрдене олтеныт, но 8 шагатлан тудо уже йўкшаш тўҥалын. Авам мылам школыш коя дене жаритлыме киндым пуэн колтен. Тудо кече коден 10 кинде дене кышкен. 5 класс гыч чыла предметымат рушла туныкташ тўҥальыч. Мыланна неле ыле. Школышто тыгай кружок-влак пашам ыштеныт: самолет-влакым моделироватлымаш, тўрлымаш, спорт секций-влак, школ хор. Ме тыгак спектакль-влакым шынденна. 4 гыч 8 класс марте «татьянка» тувыр дене коштынна, сиреневый тўсан вильвет кофтем ыле. Мылам 8 классыште тунеммем годым, ачам менингит дене черланымылан кєра, государство полышым ончыктыш – чияшем 8 теҥгеат 2 ыраш ош шўшан кўрен тувырым пуыч. Таҥасатарашлан: Макиян шўжаремын формыжо 1 теҥгеат 76 ыраш ыле. Урок деч вара мый эрге-влак дене пырля футбол дене модынам.
Геннадий:
- Анастасия Яковлевна отпусклан шокшо кундемыш миен ыле, тушеч мандариным конден. Кажне тунемшылан, мандарин могай лиймым палышт манын, ик ужаш дене шалатен лекте. Тыгак, мыняре нумал толын кертын, географий учебник-влакым конден. Мемнан тунемме жапыште школ оралтыште турникым шогалтышт. Ме перемен еда тушко куржын лектына.
ТИДЕ МЕМНАН КОРНЫНА!
Вашлиймашке погынышо-влакын ийготышт кудло ийым эртен гынат, тиде кечын чыланат чолган койыныт да мо дене гынат єрыктараш тыршеныт. Рита мыланна Марий Элысе йўла-влак нерген ойлен, Лида, Надя, Оля, Аня марла муреныт, Ульяна модный тувырым чиен толын, Юрий, Толя, Яша тывырдыкым чулымын куштеныт, Тамара, Таня, Гриша, Петя руш такмак-влакым йоҥгалтареныт, Василий шып гына кочкын шинчен, Марьян йомак-влакым ойлен, Слава ден Виктор фотоальбом-влакым онченыт. Икманаш, вашлиймаш ямлын да оҥайын эртен да тукшо мийыше кажне еҥын кумылжым нєлталын. Чыланат кўчык жаплан пиалан да йомартле йоча жапышкышт пєртылыныт.
Лена ХАКОВА, Кугу Соказа ялысе школын выпускникше-влак йодмо почеш.

ШКОЛ ИСТОРИЙ ГЫЧ
1898 ийыште Тӧргымдўр ялыште инородческий училище почылтын. Тушто кум ий тунемыныт. Н. Тоймурзин, К. Тоймурзин, М. ден Н. Кривицкиймыт, М. Мещерякова туныктеныт.
1924 ий гыч школ 1 ступенян Тӧргымдўр ялысе школ манылташ тўҥалын. Ш. Шамратов туныктен.
30-шо ийла мучаште школ Кугу Соказа ялысе тўҥалтыш школ манылташ тўҥалын.
1949 ийыште Кугу Соказа ялысе шымияш школ почылтын.
1961 ийыште школ кандашияшыш савырнен.
1974 ийыште школым кыдалашыш савырыме. Класс-влак куд пу зданийыште верланеныт.
1978-1979 ийлаште школлан кок пачашан у кермыч зданийым чоҥымо.