2021 ийыште Кугече кунам лиеш?

2021 ийыште Кугече кунам лиеш?

Апрель тылзе лишемеш – ты жапыште марий калык ик эн кугу Кугече пайремжым палемда

Чыла сай ыле, но тўрлӧ тўрлӧ шымлызе ден тўрлє календарь тудым палемдыме тўрлӧ йӧным темлат. Кунам вара чынжым Кугечым палемдыман?

Кугече чынжым кунам лийшашым рашемдаш неле огыл, нелырак калыклан умылтараш. Вет революций деч ончычсо йӧн дене але руш дене пырля пайремлыше калык чынлан шукерте тунемме – шкаланже привычный манме йӧным шотла. Шукын рушым ончат. Мутлан, руш Пасхыжым руашрнян палемда гын, нуно - тиде арняштак изарнян (тений – 29 апрель). Тидын годым руш дене пырля она палемде маныт. Тиде йєным 1-ше йӧнлан шотлаш лиеш. Но ожно марий-влак вес йӧным кучылтыныт.

2-шо йӧн. Кугу октябрь революций деч ончыч пайрем-влак коклам арня дене шотленыт. Шотлымаш Млане кылмыме кече (14 октябрь – Покро, Угинде) гыч тўҥалын. Тиде кече гыч Шорыкйол марте 12 арням шотленыт. Тиде йӧн почеш Шорыкйол тений 7 январьыште пурен. Умбакыже Шорыкйол арнян икымше шочмыж гыч Ӱярня марте 9, 7, 5, 7 арням шотленыт. Високосный годым – 9 арням. Тыгайже кодший ыле, тений тугеже 7 арня лиеш. Тыге Ӱярня 1 мартлан логалеш. Умбакыже Ӱярня тўҥалтыш гыч (икымше шочмо) Кугече марте 7 арня. Тугеже, тиде (дореволюционный) йӧн почеш Кугече 22 апрельыште лийшаш. Тыште ик йодыш лектын кертеш: молан Мланде кылмыме кече деч Шорыкйол марте 12 арням шотленыт. Вашмут проста – руш Покро деч Рошто марте лач 12 арня. Моло нимогай амал уке. 18-19 курымлан калык акрет жапысе пайрем-влакым рашемдыме йӧным монден да пайремна-влакым руш-влак дене келыштараш тўҥалын. Шукыж годым молыча палемденат кертын огытыл – марий пайрем-влакым пайремлыше-влакым пастыркаленыт, а руш-влак дене пырля пайремлыше-влаклан логалын огытыл.

3-шо йӧн. Кугу октябрь революций деч вара карт кугыза-влак погынымаш эртен. Тушто, юлиан календарь гыч григориан календарьыш куснымылан кӧра, Шорыкйолым У ий деч вара икымше кугарнян (изарня – пайрем водо) палемдаш тўҥалаш пунчалме. Икманаш, пайрем у идалык шочмо дене кылдалтын. Но погынымашке чыла картат миен кертын огыл, эше южыжлан у йӧн келшен огыл, тидлан кєра шуко вере дореволюционный йӧнымак кучылтыныт. Тыге Мишкан районыштат ик жапыштак кок йӧн кучылталтын: ик вере Шорыкйол пытен гын, вес вере тўҥалын гына. Шорыкйол ик арнялан ончык куснымылан кӧра моло пайрем-влакат ончык кусненыт. Тугеже тиде йӧн почеш Ӱярня 22 февральыштак пурышаш лийын, а Кугече 15 аперльыште лиеш.

4-ше – астрономический йӧн эн ожсо улеш. Тугеже лач тудым веле чын манын кертына. 17-ше курым марте марий калык руш календарь почеш илен огыл. Юлианскийжат, григорианскийжат марийлан йот лийын – кугезына-влак идалыкын жапше ден тылзыже-влакым, кече, тылзе да шўдыр-влакым эскерен, шке йӧнышт дене рашемденыт. Эше ожсырак жапым налаш гын, арняштына 7 кече огыл, а 5 (тулечат ончыч - 4) гына лийын. Тунам пайрем-влакым кузе вара шотленыт? Ожно, марий гына огыл, чыла калыкат, Кугечым але Кугече сынан моло пайремым (Пасхым, Наврузым) рашемдаш ондак шошым кече ден йўд иктӧр лийме жапым (шошо равноденствий, тений 20 март) вученыт. Южо калыкше (мутлан, иранец-влак) Кугече сынан пайремым (Наврузым) лач тиде кечыште палемден. Нуно ўшаненыт – мемнан кокла гыч кайыше кугезына-влаклан вес тўня омса лач тиде кечын (20 март) почылтеш. Юмат (Йима) тиде кечынак вола маныныт. Молышт шошо равноденствий деч варасе тичмаш тылзым вученыт. Марий-влак тылзымат ончышо коклаште лийыныт, кызытат тыгак – тылзе эре эскереалтеш. А тылзе тичмаш лиймеке, кугезына-влак сортам чўкташ изарням вученыт. Тений шошо равноденствий деч вара тылзе 28 мартыште тичмаш лиеш. 28 март деч варасе изарня 1 апрельлан логалеш. Тугеже, ожсо астрономический йӧн почеш, Кугече - Сорта кече 1 апрельлан логалеш.

А молан Кугече годым сорта кече лач изарнян лиеш? Тыгай йодышым пуышо-влаклан вашештена. Марий-влак ожно 5 кечаш арня дене иленыт. У кече эрдене огыл, а кастене шочмылан ўшаненыт. Тидлан кӧра Шорыкйол эре кугарня водын пура. А Кугечын сортам изарнян чўктымаш эше ожсырак йўла. Тиде йўла кугезына-влак 4 кечаш арня дене илыме годым шочын – тунам лач изарня пытартыш кече лийын (Семык годым сортам вўргечын чўктымаш эше ожсырак – 3 кечаш арня дене кылдалтше йўла).

Икманаш, акрет жапыште марий-влак революций деч варасе йєнымат, революций деч ончычсымат кучылтын огытыл. Кучылтынат кертын огытыл – арняште тунам кече шагалрак лийын: ондак 3 кече, вара – 4, вара – 5.

Тидлан кӧра пайрем-влакым рашемдыме кудо йӧнжӧ чыл лийме шотышто вашмут икте гына лийын кертеш – акрет жапысе астрономический йӧн. Вет марий калык ожсек пўртўсым жаплен да кечым, тылзым, шўдыр-влакым жаплен илен. Пайрем-влакымат нуным эскерен рашемден. Тидлан кӧра Пошкырт кундемысе карт-влак марий пайрем-влакым астрономический – чын марий йӧн дене пайремлаш тўҥалаш темлат. Но моло йӧн дене пайремлыше-влакымат кызытеш нигӧ ок титакле - кечыжым гын уже возышна.

Мучашлан палемден кодаш гына кодеш: моло кундемлаште марий-влак пайрем-влакым рашемдыме моло йӧнымат кучылтыныт. Икманаш, пытартыш курымлаште марий шўдыр-влакым лудын моштымыжым монден да пайрем-влакым моло йӧн дене рашемдаш тыршен.

Эсен Элай, марий мушан.