Марий календарь могай лийшаш

Марий календарь могай лийшаш

Ме кызыт пычкемыш жапыште огыл, а 21 курымышто илена, тидлан кєра марий календарьым ыштыме годым пӱртӱс да астрономий нерген чыла научный шинчымашым шотыш налман – марий календарь почеш шўдырнышє огыл, а передовой лийшаш.

Календарьым ик могырчын акрет кугезе йўлалан эҥертен, вес могырчын кызытсе астрономический шинчымашым шотыш налын тӧрлатыман. Кокымшыжо тӱҥ верыште лийшаш – пайрем радамым астрономий дене она тӧрлӧ гын, пычкемыш саманыште кодына. Вет языческий йӱла акрет жап гычак шӱдыр-влакым, кечым, тылзым, планета-влакым эскерымаш дене пеҥгыдын кылдалтын.

Марий пайрем-влакым рашемдыме годым ондак тӱҥ пӱртӱс да астрономический событий-влакым шотыш налман. Тыгайже 4:

Теле Кӱсӧ – эн кужу йӱд;

Шошо Кӱсӧ – шошым кече ден йўд иктӧр лиймаш;

Кеҥеж Кӱсӧ – эн кӱчык йӱд;

Шыже Кӱсӧ (Маска пайрем) – шыжым кече ден йӱд иктӧр лиймаш.

Ожно кугезына-влак лач тыге ыштеныт. Нунылан нине жап-влакым рашемдаш куштылго лийын огыл гынат, йӧным муыныт. А ме кызыт ала-молан научный данныйлан эҥерташ лӱдына.

Тыште Кӱсӧ шотышто ешарен кодыде ок лий - кызыт Кӱсӧ Юмо нерген шуэн колаш лиеш (но садак южо мифыште Кӱсӧ Юмо уло), ожно гын - тиде пӱртӱс юмо лийын да айдемылан перкелык ден шинчымашым пуэн шогышылан шотлалтын.

Кӱшнӧ палемдыме ныл дата, ожсо мифологийым шымлаш гын, калыкын илышыштыже кугу рольым модыныт. Кугезына-влак ӱшаненыт: лач нине кечылаште кок тӱня коклаште омса (капка) почылтеш да мемнан деке унала кугезына-влак толыт. Мутлан, Васли кува, кугыза але мӧчӧр-влак кӧ тыгай лийыт? Эн кужу йӱдым мемнан деке ала-могай шӱлыш-влак огыл, а юмына ден кугезына-влак толыт. А ме нуным кунам вучена? Григориан у ий эртымеке але 7 январьыште. А 7 январьже могай дата? Могай астрономический событий дене кылдалтын? Нимогай. Тугеже, ме, Шорыкйолым жапыштыже огыл палемден, юмына ден кугезына-влакым изишат она жапле, она пагале. Тылеч вара нуно мыланна могай суапым пуэн кодат? Меже вет нуным толмо жапыштышт йӧршын она вучо.

Тыште, а Шорыкйол годым молан тылзым она эскере манме шомакат лектын кертеш. Кугезына-влак Шорыкйолым у тылзе шочмым вучен (але эн кужу йӱд деч вара, але, эн кужу йўд тылзе кушмо жаплан логалын гын, тулеч ончыч) пайремлаш тӱҥалын кертыныт. Мутлан, южо ялыште (Дӧртыльӧ районышто тыгай йӧным кучылтмым колынам) кызытат лач тыге ыштат.

Но Мишкан кундемыште вес йӧным муыныт – Шорыкйол деч ончыч у тылзе шочмо годым Теле Кӱсӧ кумалтышым эртареныт. Мутлан, онакочай Ю. Адрашев тыгай кумалтышым чӱчкыдын эртара ыле. Теле Кӱсӧ кумалтышым Шорыкйол пайремлан кидым пыштымылан шотлаш лиеш. У тылзе шочмеке кумалтышым эртарымеке – кидым пыштымеке, кугезына-влак Шорыкйол – Шочйолым кеч-могай жапыште палемден кертыныт. Икманаш, ик жаплан келыштареныт – вет тыге календарьым ышташ да шотлаш ятырлан куштылгырак. Мутлан, Дӧртыльӧ районысо йєн почеш идалык тӱҥалтыш тылзе наре жаплан модын гын, Мишкан кундемыште ик арнялан веле.

Ынде Кугече деке куснена. Тиде пайрем шошым йӱд ден кече иктєр лийме жап дене кылдалтын. Но, ожсо йӱла почеш, ятыр калык тудым палемдыме годым тиде кече деч вара тичмаш тылзым вучен. А марий-влак тичмаш тылзе деч вара эше изарням вученыт да вучат. Мутлан, 2021 ийыште шошо равноденствий деч вара тылзе 28 мартыште тичмаш лиеш, тулеч варасе икымше изарня 1 апрельлан логалеш. Лач тиде кече астрономический марий Кугече лиеш. А молан рушын Пасхыже майыште? Ондак каласыме шуэш: ме руш православный пайрем-влакым йӧршын шотыш налшаш огынал, эше - нунын юлиан календарьыштышт кок тӱжем ийыште ятыр йоҥылыш погынен – тудет астрономий, мланде кече йыр пӧрдмӧ цикл дене келшен ок тол. Молан мыланна нунын йоҥылышышт? Марий календарь передовой лийшаш! Ме руш православный календарьлан огыл, а астрономический шинчымашлан эҥертышаш улына! Вет, тошто марий-влакын ойышт почеш, кугезына-влак мемнан деке шошо равноденствий годым унала толыт, а тылзым шотыш налаш гын, шошо равноденствий деч варасе тичмаш тылзе годым.

Тыште мом манаш лиеш? Тичмаш кече календарьыш (солнечный календарьыш) куснымаш марий йӱла дене келшен ок тол, сандене мыланна пайремнам рашемдыме годым тылзымат, арня кече-влакымат шотыш налман.

Кӱсӧ пайрем (але Кеҥеж Кӱсӧ, Марий Элыште утларакшым Сӱрем маныт) эн кӱчык йӱд дене кылдалтын. Тиде кумалтыш у тылзын тӱҥалшаш. Но тудо эн кӱчык йӱд деч ончыч тӱҥалын кертеш але уке? А молан ок керт. Вет Мишкан районышто Теле Кӱсӧ кумалтыш эре эн кужу йўд деч ончыч эртаралтын да эртаралтеш, рашрак лияш гын, эн кужу йӱд деч ончычсо у тылзын тӱҥалеш. Мутлан, 2021 ийыште эн кужу йӱд ончыч у тылзе 4 декабрьыште шочеш, тугеже Теле Кӱсӧ кумалтышым 5 декабрь гыч 17 декабрь марте эртараш лиеш, 2022 ийыште ноябрь мучаш ден декабрь тӱҥалтыш логалеш. 2023 ийыште у тылзе 13 декабрьыште шочеш, тугеже Теле Кӱсӧ кумалтыш 21 декабрь марте шуйнен кертеш. Эн кужу йӱд деч вара тудо ок эртаралт. Теле Кӱсӧ тыге модын кертмеке, кеҥежымсе – тӱҥ Кӱсат модын кертеш. Вет Кўсє пайрем-влак ондак Йўд дене кече иктӧр лийме жап, эн кужу йӱд, эн кӱчык йӱд дене кылдалтыныт.

Мишкан районышто Кӱсӧ кумалтыш деч вара тошто тылзын Султан Кереметыште кумалтышым эртареныт. Тиде кумалтышке ик кечыште пӱтынь калык погынен. Султан онлан идалыклан ик гана гына кумалыныт – пӱтынь калык дене. Тушто еш, насыл кумалтыш-влакым эртарымаш, идалыклан икмыняр гана мийымаш – кугу сулык. Посна еш да насыл кумалтыш-влакым Султан Кереметыште эртарыман огыл, тидлан посна жап ден керемет-влак улыт.

Султан Кереметлан кумалтышым август марте эртарен шуктыман. Вет кумалтыш-влакым рашемдыме годым эше ик астрономический событийым – 17 июль гыч 24 август марте шӱдыр-влак йогымо жапым (метеорный поток Персеиды) шотыш налман. Ты жапыште кугезына-влак кумалтышым эртараш тыршен огытыл – келшыдыме, уда жаплан шотленыт. Вет метеорный поток мо тыгай? Комета (почаншӱдыр) почеш кодшо метеорит-влак. А почаншӱдыр йӱд каваште эре могай-гынат эҥгекым сӧрен.

Август марте шӱдыр-влак вийын огыт його, тугеже кумалтышым эртараш эше лиеш, но август тӱҥалтыш гыч 24 август марте метеорит-влак вийын йогат (эн чот йогымо жаплан 12 август шотлалтеш). Ты жапыште отышко лекман огыл.

Тӱҥалтышлан темлымаш-влак тыгай лийыт. Мучашлан эше ик гана ешараш гына кодеш: марий языческий йӱла астрономий да наука дене пеҥгыдын кылдалтын, тугеже калыкнан календарьже эн сай да передовой лийшаш! Молан мыланна шоя, йоҥылыш ӱмбалне йоҥылышан календарь? Вет календарь пӱтынь марий йӱлан да карт кугыза-влакын сынышт улеш. Астрономий дене келшен толдымо «отсталый» календарь почеш илаш тӱҥалына гын, карт кугызана-влакымат чылан пычкемышлан шотлаш тӱҥалыт да марий йўлам «православийын почшо» маныт. А астрономический календарьыш куснена гын, мемнам уло тўнямбалне пагалаш тӱҥалыт. Вет тунам марий йӱлам «пычкемыш» манаш нигӧн йылмыже ок тошт! Вет мемнам, Европысо пытартыш язычник улмыналан кӧра, моло финн- угор калык-влакат тӱткын эскерат, кылым кучаш тыршат. Нунын коклаштат кугезе йӱлаштым пӧртылташ кумылан-влак шукын улыт. Ончылно лийына гын, нуно почешна тарванат, шеҥгелан кодына гын, нуно мемнан дечын ойырлат – пычкемыш еҥ-влак почеш нигӧн ошкылмыжо ок шу.

Тыште ондак карт кугыза-влак- лан темлымашым каласыме шуэш: юмынтаҥ-влак, калыкнан да йӱланан ончыкылыкшо лач тендан дечын шога, те тудым але у кӱкшытыш – шӱдыр-влак деке нӧлталын, але тоен кертыда.

Эсен Элай, марий мушан.