«Поэзий – илыш»

24 ноябрьыште Мишкан селасе краеведческий библиотек пашаеҥ-влак - БР-се марий-влакым обслуживатлыше секторын пашажым виктарыше Олеся Зайнитдинова ден Ильвира Айбердина 2 №-ан Мишкан кыдалаш школышто 6-7 класслаште тунемше-влак дене Я. Ялкайнын шочмыжлан 115 ий теммылан да Шочмо йылме арнялан лўмлалтше «Поэзий – илыш» поэзий шагатым эртареныт.
Мероприятийыште библиотекарь-влак йоча-влакым писательын илыш-корныжо да творчествыж дене палдареныт. Я. Ялкайнын илыш-корныжо кўчык, но оҥай да тўрлє событийлан поян лийын – тыглай кресаньык ешыште шочын-кушшо рвезе пўтынь марий калыклан палыме еҥ лийын кертын.
Литератур ден фольклор деке Я. Ялкайн школышто тунеммыж годымак шўмаҥын. Ондак руш да йот элласе классик-влакын произведенийлаштым марлаш кусарен. Мутлан, А. Пушкинын, М. Лермонтовын, Г. Гетен. Г. Гейнен, Ф. Шиллерын, О. Хайямын, М. Горькийын, А. Гайдарын да моло. Варажым шке возаш тўҥалын да СССР писатель ушемын членже лўмым сулен налын.
Нылияш школым тунем пытарымекыже, ончыкылык писатель волостной управыште оролын, писарьын полышкалышыжлан пашам ыштен.
1919 ийыште Янышын аваже Айсылтан черланен кола. Ешыште эн изи икшыве-влак Яныш ден Алкима шўжарже Сахаровка лўман руш ялыште верланыше школ-коммунышко логалыт. Тыште рвезылан умбакыже тунемаш кумда корно почылтеш. Тудо тунеммаште чот тырша, сылнымутан литературым шуко лудеш. Школышто йоча-влакым поро пашалан туныктат. Икшыве-влак сад-пакчаште, сурт-оралтыште кертмышт семын тыршат, тулыкеш кодшо салтак вате-влаклан полшаш коштыт, шке мастарлыкыштым сцене гоч ончыктат: концертым, спектакльым шындат. Я. Ялкайнын тиде жапысе илышыже «Андрий Толкын» повестьлан негыз лиеш. Ончыкылык писатель школ-коммунышто ик ий утларак ила. 1921 ий январьыште тудо Эльян селаште почылтшо педагогический курсыш тунемаш пура.
1924 ийыште педкурсым Пўрӧ оласе педтехникум дене ушат, Я. Ялкайн тушко вонча да 1926 ий марте шинчымашым пога. Тыште самырык рвезе литературно-творческий пашашке пижеш, литушем-влак дене пенгыде кылым кучаш туҥалеш. Йошкар- Олаште лектын шогышо «У илыш» журналыш очерк да статьяже-влакым воза. 1921 ийыште (Акмаев Шакыртан дене пырля) «Марий революционный мурым» возен, 1925 ийыште «Тунемше» почеламутым да вес ийынже «Вурс кайык» поэмым савыкта. 1927-1930 ийлаште Я. Ялкайн Москвасе университетыште тунемеш. Тиде жапыште «Марий ял» газетеш тўрлӧ темылан серыме нылле утла статьям савыкта, марий библиографийлан материалым пога. 1934 ийыште марла да рушла «Материалы для библиографического указателя по мариоведению» да «Марий библиографий» книга-влакым луктеш.
Я. Ялкайнын творчествыже тудын талантан улмыжым рашемда. 1934 ийыште гына писательын ныл книгаже лектын. А «Андрий Толкын», «Ужар жап», «Ола» повестьла гыч шогышо автобиографический трилогийже марий прозым палын вияҥден. Я. Ялкайн тыгак «Оҥго» романым возен, тушто колымшо курым тўҥалтыште илыше марий-влакын илышышт нерген возалтеш. 1930-шо ийлаште Я. Ялкайнын кок поэтический сборникше лектын. Ятыр почеламутшым поэт шочмо кундемжылан пӧлеклен. Мутлан, Чорай нерген почеламутшо,
Чорай веллан чонем пуэм,
Тунаре ямле тусо мланде.
Кунам, кунам ужам гын ынде
Шочалын-кушмо эр элем?
Аркаш кўзалын, йырым-йыр мынь
Шогем ончалын, шер теммеш.
Эрвелне курык вуй нӧлталтын,
Колта саламым сур пылеш.
Яныш Ялкайн тыгак критик-литературовед да шымлызе-фольклорист лийын. Тудын эн сай статьяже-влак «Литература национальностей СССР», «Литературный критик», «Советская этнография» да моло журналлаште печатлалтыныт.
Я. Ялкайын могай айдеме улмыж нерген икмыняр еҥын шарнымашыже уло. Писательын ватыже - Надежда Ялкайн - пелашыжын койыш-шоктышыжо, илыш-корныжо, творческий пашаж нерген икмыняр статьям савыктен. С. Шамиева тудын каласкалымыжым дневникеш возен коден. Москваште тунемше йолташыже В. И. Самсонов, тыгак Е. Янгильдин, А. Искандаров, М. Шкетан, П. Карпов, А. Андриянов писатель нерген шке статьяштым савыктеныт. Тунемаш пурымыж годым Я. Ялкайн нерген академик Орлов тыге каласен: «Из ста одиннадцати работ большинство написаны удовлетворительно, небольшая часть работ написано слабо. Есть работы, написанные хорошо, но лучшую работу по русскому языку написал не русский. Это – Яныш Ялкаев».
Чаманаш кодеш, кумлымшо ийла мучаште, ятыр лўмлӧ еҥ семын, Яныш Ялкайн репрессийыш логалын. Ондак тудым «калыкын тушманже ден буржуазный националист-влак дене кучедалдымыжлан» титакленыт, варажым Писатель ушем правленийын членже гыч луктыныт. Писатель, тудым арестоватлышашым умылен, мўшкыран ватыжым Мишкан районышко колтен. 1938 ий апрельыште Я. Ялкайным арестоватленыт, «повстанческий организацийым чумырымылан да финн разведкылан пашам ыштымылан» титакленыт да 17 сентябрьыште лўен пуштыныт.
1957 ийыште писательым реабилитироватлыме, тудын произведенийже-влакым уэшын печататлаш да школышто тунемаш тўҥалме. Икмыняр ий гыч Яныш Ялкайнын шочмо Чорай ялыштыже бюстшым вераҥдыме, Мишкан селасе рўдӧ районный библиотекылан тудын лўмжым пуымо.
Мишкан районысо калык лўмлӧ землякнам пагален да тудын творчествыж дене кугешнен ила. Тудын творчествыже да илыш-корныж дене кылдалтше мероприятий-влак шочмо кечыже вашеш веле огыл эртаралтыт. 2 №-ан школышто тунемше-влак дене эртарыме мероприятий тидым эше ик гана рашемден.
Поэзий шагат «Поэзий – илыш» видеообзор дене мучашлалтын. Тушто ўдыр-эрге-влак мероприятийыште Я. Ялкайн нерген мом пален налмыштым ушештареныт.
2 №-ан Мишкан кыдалаш школышто марий йылме да литературым туныктышо Н. Салиевалан пашам пырля ыштымыжлан чон гыч лекше тау мутым ойлена!
И. АЙБЕРДИНА, БР-се марий-влакым обслуживатлыше секторын тўҥ библиографше.