Семыште калыкын чонжо

Семыште калыкын чонжо

Пайремыште тўрлӧ калык семўзгарым шоктеныт гынат, ямым, конешне, музикан-влак пуртеныт. Нунак эн вучымо да шерге уна лийыныт. Вет марий калыкын тўрлӧ оҥай семўзгарже уло гынат, мутлан, кўсле, шўвыр, тўмыр, шиялтыш, XIX курымын кокымшо пелыж гыч лач гармонь калыкын чонжым почшо, луштышо инструментыш савырнен.

Икымше гана гармонь семым колшо еҥлан, очыни, тиде инструмент чылт юзо семўзгарла чучын. Кызыт, конешне, гармонь

деч сылнырак йўкан, кеч-могай семымат шокташ келыштарыме аккордеон да моло инструмент-влак улыт. Но нуно садак,

гармонь семын, калыкын чонжым почын да пайрем шўлышым пуртен огыт керт. Вет пытартыш курымлаште музикан пайрем

семўзгар веле огыл, тудын семже тўрлӧ марий йўлам шуктымо годым йоҥгалтеш. Айдеме мужыраҥеш гын, гармонь сем деч посна ик сўанат ок эрте. Икманаш, марийын илышыже ўмыржӧ мучко музикан сем дене кылдалтын.

Эсогыл, пытартыш корнышкат марийым ныжыл гармонь сем дене ужатат.

Пайрем кечын Ардаш ял воктенсе олык тич калык погынен. Уна-влак тўрлӧ ялла ден кундемла гыч толыныт. Шукын калык

вургемым чиеныт. Кызытсе саманыште тыглай кечын марий тувырым чийыше еҥым шуэн ужат. Юмылан тау, марий пайремлашке шукын калык вургемым чиен мияш тыршат. Поснак – ўдырамаш-влак. Тыгай кечын нуно олык пеледышла койын коштыт. Но пӧръеҥ-влакат ӧрдыжеш кодаш огыт тырше, нунат марий упшым упшалаш да тўрлеман тувырым

чияш тыршат.

Пайрем тўҥалме деч ончычак олык мучко тўрлӧ вере йомартле гармонь сем-влак йоҥгалтыныт. Тидлан ӧрман огыл – тидыже тыгак лийшаш. Гармонь пайремыш толын шуын гын, йўкшӧ мероприятий тўҥалтыш деч ончычак лекшаш да пайрем шўлышым виклан пуртышаш. Южо вере икмыняр гармонист пырля чумыргеныт да весела семым йоҥгалтареныт.

Ик жап гыч фестиваль почылтын да чыланат сцена воктене чумыргеныт. А еҥ чынжымак пеш шуко лийын – 2000 утла.

Фестивальын участникше-влак ден калыкым Мишкан район МР администраций вуйлатыше П. Трапезников, Ардаш сельсовет СП администраций вуйлатыше А. Ильтубаев, «Чолман» газетын редакторжо И. Губаев, «Эрвел Марий» региональный марий национально-культурный автономийын председательже В. Ялаев, Марий Элысе Оршанке районысо

Великополье сельский поселенийын представительже Ж. Смирнова да «Чумыр Россий» партийын верысе пӧлкажын секретарьже Н. Шамшиева саламленыт.

Пайремым чолга муро дене Ардаш ялысе «Акарт» фольклор ансамбль почын. Выступленийышт деч вара нуно эстафетым моло коллектив ден гармонист-влаклан пуэныт. А коллектив ден музиканче-влак шукын лийыныт – пайремышке 15 коллектив ден 20 утла гармонист толыныт. Шукын - тора гыч. Мутлан, Марий Эл гыч «Какшан сем» да «Шайра» фольклор

ансамбль-влак да мурызо – Изи Карина толыныт, Татарийысе Агрыз кундем гыч – «Йоҥгалт, гармонь йўк» фольклор ансабль, Нефтекамск ола гыч – «Шўдыргорно» мурышо ансамбль. Эн мўндыр унаже, очыни, Санкт-Петербург гыч музиканче Дигитаев Станислав (Тӧҥгак марий) лийын. Тудо ынде лу ий утла мўндыр Санкт-Петербургышто марий

землячеством вуйлата. Коллектив-влак тыгак Илиш, Краснокам, Калтаса, Пўрӧ районла гыч лийыныт. Мишкан район гыч усталыкыштым Эшым ялысе «Азяк тўр», Пӧкленде ялысе «Лемде», Лепешкан ялысе «Снеге там», Тӧҥгак ялысе «Алан» да моло коллектив-влак ончыктеныт.

А гармонист-влак нерген возаш да возаш лиеш. Чын лияш гын, нуным колыштман да колыштман... Нуно чыланат моткоч

уста улыт да гармонь семыштышт нунын чонышт ила. А шўмышт семышт дене таҥ кыра.

Каласен гына кодена: эн шоҥго гармонистше 70 ияш Олег Шаймарданов лийын, эн изиже – индеш ияш Иван Петраев.

Но Ардаш мландысе пайрем муро да куштымаш гыч гына шоген огыл. Тудо утларакшым Сабантуй сынан лийын. Артист-влак сценыште выступатлыме жапыштак самырык да йоча-влак тўрлӧ спорт таҥасымаште вийыштым тергеныт – кӧ кўрашен, кӧ - куржатлын, кӧ – гирьым нӧлтен... Поснак имне дене таҥасымашым палемден кодымо шуэш. Ожно ик кугу марий пайремат имне дене таҥасымаш деч посна эртен огыл. Имнешке-влак моло усталыкыштымат ончыктеныт. Марий-влак кочевник лийын огытыл гынат, имньым шуко ашненыт да тудым кугун жапленыт. Арам огыл, калык мут почеш, имне айдемын шулдыржылан шотлалтеш. Марий имнешке-влак Булгар кугыжанышын ик эн тале войскаже лийыныт, Озаҥ олам аралыме годым талын кредалыныт, Руш кугыжанышыштат тептяр семын служитленыт. А тептяр-влак казаклан моткоч лишыл лийыныт. Украинысе чемерис-влакат (16 курымышто Украиныш куснен кайыше марий-влак) тале сарзылан шотлалтыныт. Чаманаш кодеш, кызыт марий имньым моткоч шагал онча да шукын тудым кычкенат огыт мошто, кушкыжынат огытыл. Но Ардаш ялыште республик мучко палыме имне завод уло – тиде С. Васютинын крестьян (фермер) озанлыкше. Тушто 63 имньым ончат, тушечын 23-шо – спортивный. А молан тиде озанлык пелен имне дене кылдалтше ожсо марий йўла ден усталыкым пєртылташ огыл? Мутлан, имне дене кудалын пикш дене лўйкалымашым. Самырык-влаклан тиде моткоч оҥай да чолгалыкым пуышо занятий лиеш ыле, а калыклан – ожсо йўла ден усталыкым пӧртылтымаш. Тыгай таҥасымашым ончашат моткоч оҥай лиеш.

Фестиваль мучашлан калык уэшын сцена воктене чумырген. Таҥасымаште сеҥыше ден ойыртемалтше-влакым палемдыме деч вара сценым уэшын гармонист-влаклан пуымо. Пайрем, конешне, тўрлӧ кундемлаште илыше марий-влакым ушен шогышо чолга марый «тывырдык» дене мучашлалтын. Мом шылташ? «Тывырдык» тўрлӧ кундемлаште илыше марийым веле огыл, тыгак тукым тен тукымым да эртыше-кызытсе жап ден ончыкылыкым ушен шога. А тыгай пайрем-влак улыт да тушко тўрлӧ кундемла гыч марий-влак кумылын чумыргат гын, калыкат ила да кугезе йўланам, тўвыранам да йылмынам тўткын арален да вияҥден илаш тўҥалеш.

Поснак кугу таум фестивальым ямдылыше да эртарыше-влаклан ойлымо шуэш. Ондак – Ардаш ялысе культура пєртын художественный вуйлатышыже В. Хамитовлан, вўдышӧ-влак А. Ибулаев ден А. Мустакимовалан, район вуйлатыше-влак ден Ардаш сельсовет сельский поселенийлан. Пайремым ямдылаш да эртараш полшышо моло-влакланат кугу таум ойлымо шуэш. Пайрем пеш сайын эртен да калыкын кумылжым нєлталын кертын.

Вячеслав КАМИЛЯНОВ.