Марий йўла ок мондалт

Пытартыш жапыште калыкын илышыже палын вашталтын, шуко ен шочмо кундемым коден кая. Туге гынат марий калык шочмо йўлажым ок мондо, Кугече ден Семыкым палемден да ото-влакым тўзатен шога. Кумалтыш-влакат идалык еда эртаралтыт. Конешне, кажне ялыште эртараш йєн уке – онаен-влак огыт сите. Но нуно артымылан ўшан уло – калыкым чонжо отышко ўжеш. Мутлан, кодший йылыш ден озерка-влак кумалтыш верыштым печыленыт да тўзатеныт. Кумалтышышкат пеш шуко ен миен. Тений уял-влак тарваненыт – Шелык олмыштым тўзатеныт. Шелык нерген эше ик гана ушештараш уто огыл. Вет ятыр ен марий кумалтыш-влакым кызыт ойырен ок мошто. Кумалтыш вер кушто лиймым шарнат, а могай кумалтыш улмым монденыт. Тушто кунам кумалмымат огыт пале. Марий ожсек Кугу Юмо ден моло юмо-влакым да керемет-влакым жаплен ила. Но нунылан ик вере кумалман огыл – кажныжын посна отыжо але пушенгыже уло. Кумалтыш жапат тўрлє. Ото-влак деч посна кажне ял воктене Шелык кумалтыш лийын. Тушто Агавайрем да моло юмо-влак дечын сай лектышым, суап ден тыныс илышым, вий-алым йодыныт. Агавайрем Юмым посна юмыланат шотлаш лиеш, но, рашрак лияш гын, тиде мланде паша дене кылдалтше юмовлакын чумыр лўмышт: Мланде Онын, Мланде Аван, Мланде водыжын, Перке Юмын... Мишкан районышто Агавайрем але Шелык кумалтыш ожсек ик жапыште – Семык рушарнян эртен. Коклан, мланде кошкен шуктен гын, - Кугече рушарнян. Пайрем кок ужаш гыч шоген – Сўрем поктымаш да кумалтыш гыч. Сўремым Агавайрем кумалтыш водын – шуматкечын поктеныт: рвезе-влак ял мучко воштыр дене капка-влакым кырен эртеныт да муным погеныт. Варажым, нине воштыр-влакым йўлатымеке але ерыш намиен кудалтымеке, шелыкыш пєртылыныт, тушто йўдвошт кумалтыш тулым ороленыт. Рушарнян гын чылан кумалтышыш погыненыт. Тиде йўла районыштына йєршын мондалтын лийын, но кузе эртымыжым калык дечын йодыштын, чыла рашемдымеке, пєртылтымє – Сўрем поктымаш ден Агавайрем кумалтышым кок ий почела ™лыл Шогертен ялыште эртарыме. Икманаш, шелыклаште юзо тул уже ылыжаш тўналын. Шелык мут йылмышкына славян йылме гыч пурен да, очыни, «целик» («целина») мут гыч лектын. Вет шелыклан марий-влак шога але мланде куралме моло тарман логалдыме верым ойыреныт. Икманаш, пасун ик ужашыжым нигунам ,куралын огытыл – тушто шудо гына кушкын. Кугезына-влак ўшаненыт – мланде юмо ден водыж-влак лач тушто илат. Марий йылмыш славян йылме гыч акрет жапыштак икмыняр шомак пурымылан єрман огыл. Легендына-влак почеш, кугезына-влак ятыр касвелне – Маска Ава (Москва) мландыште иленыт. Ик жап гыч воктекышт славян-влак толыныт. Марий-влак (летописьыште «меря» манын возымо) нуным у верыште илаш туныктеныт, славян-влак гын у кушкыл-влакым куштымо йєн дене палдареныт. Мутлан, марий-влак ожно шыданым ўден огытыл, уржамат, очыни, шагалрак ўденыт. Археолог-влакын мутышт почеш, Юл энер воктене да касвелнырак акрет жапыште пешкыде, ир шыда‰ым - полбым куштеныт. Кугезына-влак, очыни, лач тудым кинде маныныт. Тиде культура Юл кундемыш акрет жапыштак шокшо кечывалвел гыч толын. Арамей-сирий йылмыште кинде шомаклан лишыл «кунната» (kunnatha) мут лач полбым ончыкта. Мут марий-влак деке перс-влак деч логалын кертын, иран йылме гыч кусараш гын, «гундум» шурно лиеш. Вет няня (кинде) мутат перс-влак деч толшо, персла кинде - «нон». Славян-влак толмеке, марий-влак ир шыданым шагалрак ўдаш тўналыныт да мелна ден папайым кўэшташ тунемыныт. Кугезына-влак, моло финнугор-влак семынак, ожно мелнам кўэштын огытыл. Амалжым тораште кычалман огыл – ир шыдан (полба) ложаш гычын мелнам кўэшташ ок лий. Кеч-кузе тыршет гынат, лаваш сынан эгерче лиеш. Тидлан кєра мелнам ончыктышо мутнат лийын огыл. Мут гын славян «млин» гыч шочын, нуно ожно мелнаштым лач тыге маныныт. А пушкыдо шыдан киндыштым - «папа» але «папушник», лач тышечын марий папай мут лектын. Мо онай, кызытсе руш йылмыште «папушник» мутат, «млин» мутат («блиныш» савырнен) аралалт кодын огытыл, нуным касвел славян йылмылаште гына колаш лиеш. Тидыже языческий йўлам кучышо славян-влак дене ятыр ожно кылым кучымына нерген ойла. Теве тыге шелык, кинде, няня, мелна, папай мутна-влак изишак калыкнан онай историйже дене, могай пошкудо калык-влак дене кылым кучымына нерген палдарен кертыт. Семык пайремын лўмжат лач акрет славян племена-влак дене кылым кучымына нерген ойла. Тудыжо Семик мут гычын шочын, вет Семык Кугече деч эре шым арня вара эрта. Но христиан йўлам виеш шындараш тўналмеке, кугезына-влак эрвелке куснен каент. Ондак Виче энер воктеке, а тушечын, уже варарак, - Ош Виче воктеке. Илен толын, славян-влак акрет йўлаштым монденыт, ме гын але мартеат кугезе йўлам кучен илена. Мо онай, нунын йўлаштын ужашыжымат аралена. Уялыште шелык олмым тўзатыме ойым ондак Марина Яшкина луктын. Тудын ойжо дене пўтянь ял калык келшен. Шонымашым илышыш шындарыме верч инициативный группым чумырымо. Тушко Анатолий ден Светлана Александровмыт, Екатерина Александрова, Жанна Александрова, Сергей Аспаев, Надежда Ахмадеева, Анатолий Исадыков, Юрий Мурзабаев, Екатерина Росихина, Регина Салмиянова, Сергей ден Наталья Шамурзановмыт, Динара Владимирова, Анатолий ден Марина Яшкинмыт пуреныт. Канашымеке, уял-влак пырня-влакым уэмдаш веле огыл, тыгак кумалтышыш пурымаште мотор капкам шогалташ лийыныт. Уялыште илыше-влак шелыкыште кумалме жап марте пашам ыштен шукдыдымым умыленыт гынат, тудым вес ийлан коден огытыл. Ондак полышым Мишкан сельсовет СП администраций вуйлатыше Рустам Ишмакаев дечын йодмо. Рустам Адгатович виклан полшаш келшен да тугок кум пиштым пуэн, нуным 21 июньлан конден шуктымо. Тиде сомылым камазист Владимир Мусалин ден полышкалышыже Павел Яваев шуктеныт. Тиде кечынак капкалан материалым кондымо. 23 июньыште Уялыште калык погынымаш эртаралтын. Тушто пашалан юватылде пижаш кутырен келшыме. Пашан утларак ужашыжым 2 июльышто шуктымо. Ял калык, татун погынымеке, пиште-влакым шўмлен да П буква семын пыштен. Пырня-влак вашке ынышт тоштем манын, нуным посна пропитке дене чиялтеныт. Моло ен ты жапыште Шелык кєргыштє да йырже шудым солен да капкам шогалтымаште тыршен. Шелыкым тўзатыме паша 5 июльышто мучашлалтын. Уэмдыме Шелыкым 11 июльышто торжественно почмо. Тиде йўлам шукташ верысе онае‰, мушан Эсен Элайым ўжмє. Кумалтышым гын вес ийлан эртараш палемдыме. Вет марий йўла почеш тудо Кўсє жапыште (а тудет тений 7 июльышто тўналын) да варарак эртаралтшаш огыл. Келшыше жапше – Кугече але Семык рушарня. Коклан гына, южо вере, кокымшо ганалан, лектыш удан кушкын гын, Кўсє деч ончыч эртарен кертыныт. Шелыкым почмашке кугыен ден илалше-влак веле огыл, йоча-влакат миеныт. Тидыже моткоч куандара. Вет ятыр курымаш марий йўлам ончыкыжым лач нунылан аралыман да вия‰дыман.

Вячеслав КАМИЛЯНОВ.