Теркупшым чияш сулаш кўлеш

Мемнан кугезына-влак акрет годсек айдеме дене Юмо коклаште ойыраш лийдыме вашкыл улмылан ўшанен иленыт. Юмын кумылжым савыраш манын, жапын-жапын кумалтышым эртареныт. Тушко мийышын Юмо деке могай-гынат йодмашыже лийын. А кўсотышто калыкын йодмыжым Юмо деке лач онае‰ шуктен шога... Кє онаен лийын кертеш? Шанчызе Руслан Бушков ожно яллаште картым сайленыт манын ойла. Тудо Марий кундемым Руш кугыжанышыш ушымо деч вара марий-влакым виеш тынеш пуртымо пагыт нерген возымыж годым палемда: «Но тынеш пуртымаш шукыж годым шўйышкышт кўртньє ыресым сакалтыме дене пытен. Марий-влак православный верам руш юмыйўлалан шотленыт, сандене тынеш пураш кумылан лийын огытыл. Єкымешак тынеш пурышо-влак ыресыштым торашкырак шылтен пыштеныт да шкеныштын тошто юмыйўлаштымак шуктен иленыт. Кажне марий илемыште картым сайленыт. Тудо кугезе-влакын йўлаштым аралышылан шотлалтын, тудак кўсотышто чимарий йўла почеш кумалтышым эртарен». Марий калыкын илышыжым акрет годсо гыч ХIХ курым марте шымлыше Озан университетын профессоржо И. Н. Смирнов 1889 ийыште лекше «Черемисы» пашаштыжат тидымак палемда: «В настоящее время карты избираются… Карты избираются из стариков, хорошо умеющих причитать… Во время священнодействия карт пользуется благоговейным уважением молящихся». Кызытсе жапыште онае‰ым ял калык кўсотышто кумалтыш годым шогалтышаш. Ялыште пошкудо-влак икте-весым ужыт, марий пайрем, иктаж марий йўлам шуктымо годым Юмылан пелештен шогымым, йўла радамым палымым да шуктымым шекланат. Ты але вес е‰ын пелештен шогымыжат шотлан толеш, шкенжымат сайын, шот дене куча гын, тудым кумалтыш эртараш ўжыт. Первый жапыште тудо онаен воктен полышкалыше семын шогылтеш, а вара, шнуй вийым погымеке, вийвалне улмыжо рашеммеке, шке семын Юмылан пелешташ ўшанат. Кўсотышто кумалтыш годым тудлан кугурак онае‰ теркупшым упшалта. «Онаен семын тый ынде ял кумалтышлан вуйын шогаш тўналат» манын сугыньла. Районыштына «Марий кумалтыш» общине пашам ышта. Шке Уставше почеш тудо районысо онаен-влакым официально пе‰гыдемда. Тидым ышташ тудын праваже уло. Общинымат, тудын Уставшымат РФ Юстиций министерствын Марий Элысе виктемже регистрироватлен. Общинын пунчалже почеш, онаенын статусшым 9 енлан официально пуымо. Чаманен каласыман, коктынжо таче мемнан коклаште уке улыт, вес тўняшке каеныт. Шымытын онае‰ сомылым шуктат. Ял кумалтыш годым эше икмыняр енлан онаен семын теркупшым упшалтыме. Мемнан районышто кажне кундемыште юмыйўла пашам, кумалтыш-влакым эртарыме шотышто вуйын шогышо-шамыч улыт. Онаеным ойырымо да шогалтыме йодыш дене калыклан ме нунын деке лекташ темлена. Тиде пашам айда-лийже ышташ огеш лий. Айдеме келшен толшо, йєрышє, пагалыме да ўшаным шуктышо лийшаш. Онаеным кўсотышто кумалтыш годым ош теркупшым упшалмыж гоч моло-влак деч ойырена. Но кызытсе жапыште отышто теркупшым упшалше моло енымат ужаш лиеш. Йодыш лектеш: теркупшым упшалаш кє праван? Теркупш – марий калыкын национальный вуйчиемже манынат кертыт. Писатель-влакын возымо литературный произведенийлаште тудым упшалше пєръе‰-влак нерген лудына; кызытсе жапыште чўчкыдынак ме тудым концертлаште, спектакльлаште кугу да изи артист-влакын вуйыштышт ужына. Кугурак онаен кумалтыш годым тўшка калык ончылно кумалтышым организоватлыше, полышкалыше е‰ланат, тауштен, пагалымашым ончыктен, теркупшым чиктен кертеш. Чумбылат онлан вуйым савен кумалмаште районын тўн картше Вячеслав Мамаев икмыняр тыгай енлан теркупшым упшалтен. Йодыш лектеш: кузе онае‰ым теркупшым чийыше моло ен деч ойыраш? Кызыт тидым ышташ огешат лий. Тўня кумалтышыште кум гана деч шагал огыл Юмылан пелештыше-влакын гына упшыштышт юмыйўлан тамгажым верандыме. Тидын шотышто пунчалым республикысе Рўдє юмыйўла ушемын погынымашыштыже лукмо. Тиде пунчалын шукталтмыжым кє эскера? Тамгажым кєлан пижыкташ лийме нерген пунчалжым кушто луктыт? Рўдє юмыйўла ушемын секретарьже Галина Ласточкинан мутшо почеш, тидлан районысо общине вуйлатыше-влак мутым кучат. Тиде йодышым мемнан общинын Кугурак-влакын канашышкышт лукмо. Шонымаш тўрлє: 1. Онаенлан теркупшым кўкшыракым ыштыман. Тудо статусшо дене кўшнырак, Юмо деке лишкырак лиеш. 2. Онаенын теркупшыжо ошо, моло-шамычын сур тўсан лийшаш. 3. Чыла онае‰ын теркупшыштыжо юмыйўлан тамгаже лийшаш. Нунылан тыгак удостоверенийым пуыман. 4. Теркупшын формыжым вашталташ. Кызыт тудо салтак пилоткым ушештара. Йўштє дечын вуйымат, пылышымат аралыже. Тиде йодышым моло районысо юмыйўла ушемыште, республикысе Рўдє ушемыштат канашаш, ик ойышко шуаш да онаен-влакын статусыштым нєлталаш кўлеш. Мучаште уло республиклан палыме да пагалыме мер пашае‰ Валерий Мочаевын мутшым ушештарынем: «Онаен кўсотышто князь семын шогышаш, шке чийыме вургемже дене ойыртемалтшаш. Лийже вуйышто теркупш, капыште – ош марий тувыр, кыдалыште – кўзанўштє, а йолышто – шем кем».

В. ЯМБАРШЕВ, Шернур районысо «Марий кумалтыш» общинын секретарьже Почешмут олмеш. Йодыш лектын гын, канашыман. А такше таче онаен-влак тўн шотышто ош теркупш дене волгыдо кумылым ончыктен кумалыт. Юмын ончылно чыланат иктєр улына. Онаен веле огыл, теркупшым чийыше кажне ен ты вуйчиемын мер тўняште пе‰гыдемдалтше статусшым умылышаш, очыни. С. НОСОВА ямдылен. («Марий Эл» газет гыч).

Кидмастар Евгения Кошкина соцкылысе лаштыкыштыже воза: «Теркупш кушеч лектын?» «Теркупш – тиде марий пєръе‰ вуйчием. «Терке» «келгашан кўмыж, ате» ой гыч лектын. Мый дечем шукышт марий пєръе‰ланат вургемым ышташ тўналаш йодыт. Но историйым палыде, ала-мом уым шонен муаш огешат лий, очыни. Санденак марий пєръе‰ вургемын историйышкыже келгышкырак ончалаш шонен пыштышым. Ончыч теркупшлан пижым. Тошто фотосўрет-влакым шымлымеке раш лие: ожнысо теркупшын формыжо тачысе деч палынак ойыртемалтын. Тидыжак шуко йодышым лукто. Эн ончычак, молан жап эртыме семын теркупшын формыжо вашталтын? Мом рашемден кертынам: кызыт пєръен-влакын вуйыш чийыме теркупшын формыжым 1950-ше ийыште «Марий Эл» кугыжаныш куштышо ансамбльлан костюм шотышто сўретче Раиса Сергеевна Чебатурина шонен луктын. Моланжым тыге умылтарат: куштымо годым артист-влакын вуйышт гыч упшыжо пеш писын кудашалт камвозын кертын, сандене тудым йєнанракым, келгыракым ышташ кўлын. Тиде уверым пен- гыдемдаш манын, Раиса Сергеевна деке шкеж декак йынгыртенам. Тидыже тыгак лийын манын пе‰гыдемдыш сўретче. Тугеже лач тудо кызытсе теркупшлан тўналтышым ыштен. Жап эртыме семын пєръе‰ вургем шотышто лекше йодыш-влаклан вашмутым муам гын, мый тудым ышташат тў‰алын кертам».