Ожсо йўлам шарналтена

Кызыт шыжым марий илемлаште тўрлє кумалтышым эртарыме нерген колаш лиеш. Шуко вере, кўсотышко лектын, Кугу Юмылан кумалыт, эсогыл, тўня кумалтышымат эртарат.
Но ожно шыже мучаш марте кўсотышто Кугу Юмылан кумалме нерген нигӧ возен огыл. Мӧҥгешла, тыгай кумалтыш эртаралтдыме нерген гына лудаш лиеш. Мутлан, Т. Е. Евсевьевын возен кодымыжо почеш, Сўрем (Кўсӧ) деч вара чыла ялыштат шудым солаш да шурным погаш тўҥалыныт, сандене кеҥежым тетла нимогай кумалтыш эртаралтын огыл. 1840 ийыште А. Фуксат лач тидын нерген возен коден: «Они молятся в лесу один раз только в год, и это делается обыкновенно перед Петровым днем (12 июль), почему они называют этот праздник Петровским».
Ожнырак уржа-сорла паша 14 октябрь – Мланде кылмыме кече, Угинде, Шыже пайрем марте шуйнымылан шотлалтын. Мемнан кундемыште лач тиде кечын у шурно гыч киндым кўэштын, пучымышым шолтен кочкыныт.
Палдарыде ок лий - кумалтыш-влак коклан сентябрьыштат лийыныт, но Кугу Юмылан огыл. Тидын нерген возымым муаш лиеш.
Мемнан дене Кўсӧ кумалтыш деч вара виклан кушшо тылзе годым (Кўсӧ кумалтыш жапыштак) Шурно йыр (Пасу йыр. Агаурман), Мланде йыр кумалтыш-влак да, тылзе тоштемаш тўҥалмеке, Султан Керемет кумалтыш эртаралтыныт. Шурно йыр ден Мланде йырым Кўсӧ кумалтыш радамыш пурташ лиеш. Султан кереметлан кумалтышат Кўсӧ деч вара виклан эртен.
Мишкан кундемыште шыжым сентябрьыште але октябрьыште, пашашт пытен гын, керемет-влаклан кумалыныт, коклан эше Утым пайремым ыштеныт. Кайык керемет да Шкенан ончымо – Насыл керемет-влак нерген ме уже возенна ыле. Кайык Кереметлан кок-кум ял дене погынен кумалыныт, Шкенан ончымо керемет але Насыл кереметлан – насыл дене. Нине керемет-влаклан талуклан ик гана шыжым сентябрь, октябрьыште, келшыше кечым ойырен, тылзе тоштемме годым вуйым савеныт.
Но палемдыде кодаш ок лий, Кайык керемет, Насыл – Шкенан ончымо керемет шомак-влак керемет-влакым чумырен шогышо шомак веле улыт. Кажне кереметын посна лўмжӧ уло. Мутлан, верысе краевед И. Ишкузин Пайтара кундем нерген возымаштыже тыгай керемет (керемеч)-влакым палемден: «Пайтара мландыште Кугу Еҥ керемеч, Шукын керемеч, Покшым кува ден Мланде водыж керемеч, Тумо тўҥ керемеч ден Кугубай керемеч да моло лийыныт. Тидлеч посна 1 июль гыч 12 июль марте Мер кўсыш кумалаш коштыныт. Керемечлан имньым (талгыдым), пашмакым, тагам, комбым, лудым пуэн кумалыныт. А шелыкышке мелна кышыл да ведра дене пурам намиен кумалыныт.
Ожно медицинский полыш лийын огылат, тўрлӧ чер деч керемечлан кумалын, шыдеплан (Арама пача, Йомшэҥер, Вичедўр комбо, тулеч молат) кышкен гына утлаш шоненыт. Марий ял мучко шўведыше, шинчанужшо (кӧраза), мужаҥче-влак коштыныт. Эн пагалымыже молла (онаеҥ) лийын».
Тиде ик ялыште тынар керемет лийын. Южо ялыште шукыракат лийын кертын.
Но мондыман огыл - шыже кумалтыш-влакым рашемдыме годым пеш шуко ойӧрӧ уло. Мутлан, верысе краевед Олег Янсубин мыланна тыгай серышым колтен ыле: «2000 ийыште Тымбай ялыште илыше Янубаева Соня дене палыме лийым. Тунамже, таза-эсен улмыж годым, тудын уш-акылжат яндар ыле. Теве мом тудо мылам ойлыш:
- Теве тылат, эргым, идалык мучко пайрем-влакым шотлымо ратым ойлем, можыч ончыкыжымат иктаж-кудыжо вуешыже пышта ыле...
Султаныш мийымаш. Кугу Юмылан кумалын чарнымеке, Султаныш каят. Ожнысек тыгела лийын. Августышто огыт кумал. Кумалтыш пайрем (август мучаш гыч) 14 сентябрь мартеке огеш пыте. Варажым, 14 сентябрь гыч 14 октябрь марте ик тылзе кумалын огытыл.
Ожно, Кугу Юмыш лектын, телымат кумалыныт. Тидыжым ынде огыт ыште: кечыж ден арняжым огыт пале».
Чаманаш кодеш, С. Янубина 14 сентябрь гыч 14 октябрь марте кумалтышым молан эртарыдымым умылтарен огыл. Но пале: южо ялыште вўредышым кызытат лач 14 сентябрь гыч 14 октябрь марте чўктат, моло жап тиде йўлам шукташ келшыдымылан шотлалтеш. Очыни, южо вере вўредышым чўктымє жап кумалтышым эртараш келшыдымылан шотлалтын.
Но моло еҥ-влак ожно октябрьыште кумалын огытыл маныт, вет ты жапыште шўдыр-влак йогат. Нуно августыштат шўдыр йогымылан кӧра кумалтышым эртараш огеш лий маныт. Мутлан, тыге онакочай Ю. Адрашев ойла ыле. Кумалтыш-влак годым моло еҥ-влакат тидын нерген палдарат, кочана-кувавана-влак ойлен коденыт маныт.
Тугеже тыгайрак иктешлымашым ышташ лиеш: вўредышым чўктымӧ жап ден шўдыр-влак йогымо жап-влак кумалтышым эртараш пеш келшен огыт тол.
Шўдыр-влак йогымо жап-влакым рашемдаш неле огыл: 28-29 июльышто Дельта-Аквариды шўдыр йогымо жап; 17 июль гыч 24 август марте – Персеиды шўдыр йогымо жап, эн чот 11-13 августышто йогат; 6-10 октябрь – Дракониды шўдыр йогымо жап; 2 октябрь – 7 ноябрь – Ориониды шўдыр йогымо жап, эн чот 21-22 октябрьыште йогат.
Шўдыр-влак пырчын-пырчын йогымо жап ден моло ойӧром шотыш налаш гын, кумалтышым эртараш келшыше жап октябрьыште йӧршын ок код. А вет кумалтыш-влак эртеныт. Тидлан кӧра иктешлымашым ышташ лиеш: кумалтыш-влак шўдыр-влак чўчкыдын йогымо жапыште (метеорный потокын пикше) гына эртаралтын огытыл. Рашрак лияш гын, нине кечылаште - 6-10 октябрь да 21-22 октябрьыште.
Сентябрьыште да октябрьыште кумалтыш-влакым эртараш чыла могырчынат келшыше кече-влак тыгай лийыт: 1-14 сентябрь (24 август гыч эртараш лиеш), 15-20 октябрь. 14 сентябрь гыч 5 октябрь марте кумалтышым ик ой почеш эртараш ок лий, вес ой почеш – лиеш. Тыште «ок лий» манме, очыни, вер дечын шоген. Вет, ожсо шымлызе-влакын мутышт почеш, мутлан, В. И. Филоненкон, Мишкан кундемысе ял-влак кокласе йўла коклан палын ойыртемалтын.
Шыжым (але шошым – майыште) эртыше вес кумалтыш – Утым пайрем. Кумдан палыме шымлызе Т. А. Себеок тиде кумалтыш нерген тыгерак возен: «Утым-влак – тиде тошто марий-влак, кудыштым кўлеш семын тойымо огыл але кудыштын тукымышт кўрылтын. Нунын лўмеш посна кумалтышым эртарат. Пасушто тўрлӧ копшаҥге ден шукш-влак шукын пошат гын, утым-влак вольыкым йодмылан шотлалтеш. Южо ялыште Утым кумалтыш кум ийлан ик гана эртаралтеш – майыште але сентябрьыште. Утым-влаклан пуаш калык шем ўшкыжым погынен налеш, южо вере «ўшкыжым шолыштмо» йўлам шуктеныт. Кумалтыш деч вара ўшкыжын коваштыж ден лужо-влакым тоеныт».
Утым кумалтыш нерген К. И. Ситников чумырымо Марий мифологий мутерыштат (Словарь марийской мифологии) возымо: «УТЫМ, утымо «безродный». Забытые покойники, чье родство невозможно установить. Поскольку У. не имеют родственников, которые могли бы заботиться о них, для них раз в три года (в мае или сентябре) устраивали специальное деревенское моление «Утымлан пуымаш», на котором приносили в жертву черного быка, купленного на специально собранные для этого деньги, позднее - черного барана или овцу (в некоторых местах, однако, считалось, что жертвенное животное для У. обязательно должно быть ворованным). Карт выбирал вдовцов и вдов, которые изображали женихов и невест. Перед началом моления они со свадебными песнями объезжали поля, приглашая У. принять участие в угощении. Считалось, что, если вовремя не угостить У., они могут «съесть озимые», наслать насекомых, червей, болезни, уничтожающих посевы (их появление служило знаком того, что У. нуждаются в жертве). Мясо жертвенного животного съедали, а кости закапывали на кладбище, после чего трижды объезжали кладбище и просили У. не вредить живым (Sebeok 1956,112, Тойдыбекова 1997, 298-300)».
Теве тыгай кумалтышым эртареныт ожно кугезына-влак.
Акрет жапыште шыжым марий-влак тыгак Маска пайремым эртареныт. Тиде пайрем Мишкан кундемыште аралалт кодын огыл, но ожно маскам жаплыме нерген шарнымаш але мартеат ила. Калык ой почеш, ожно Москваште марий-влак иленыт да тиде олан капкаштыже маска коваште кечен. Финн-угор тўшкаш пурышо тўрлӧ калык йўлам шымлен, палена: маска коваштым арам сакен огытыл. Тудо серлагышлан шотлалтын. Маскам лўмын ашненыт да лач Маска пайрем годым «юмылан пуеныт». Тугеже, пеҥгыдын каласаш лиеш – мемнан кугезына-влакат ятыр ожно Маска пайремымат палемденыт.
Маска пайрем ожно сонарзе калык-влакын ик эн кугу пайремышт лийын. Вет маска марий калыкын кугезыжлан шотлалтын. Но мланде паша шарлыме деч вара тудын значенийже палын иземын. Илен толын, пайрем йӧршын, манаш лиеш, мондалтын. Тудо тачысе кечылан Уржум марий-влак дене гына арлалт кодын. Маска пайрем пўртўс цикл - шыжым кече ден йўд иктӧр лийме жап (21-22 сентябрь) дене кылдалтын.
Пасу пашам пытарымеке, кугезына-влак Сорла пукшымо йўлам шуктеныт. Йўлаже тыгайрак лийын.

Сорла пукшымо (кормление серпов) - обряд, посвященный в целях обеспечения плодородия на будущее.
На последнем «загоне» жнецы оставляли горсть несжатых колосьев, часть на долю «загона». Иногда «несжатые колосья закапывали вместе с хлебом и яйцом в землю». По существующему верованию хлебный дух прятался именно в последней горстке колосьев. Срезая их серпом, испытывали уважение к духу хлебного поля (Евсевьев, Этн., 5, 173).
Осенний цикл календарных обрядов был в основном связан с уборкой урожая.
Во время работы, чтобы не чувствовать усталости, первым начинал жатву тот, у кого, как считали, «легкая рука». А перед окончанием работы совершали обряды в целях обеспечения плодородия на будущее. Такие верования существовали у всех этнографических групп марийцев (ПЭ-87, Соловьева, Нов. р-н).
Обряд С.п. бытовал еще в начале XX века. Последнюю полосу жали не до конца, немного оставляли. К этой оставленной части каждый член семьи ставил свой несвязанный сноп. Все серпы, которые работали на жниве, складывали на несжатую часть овса. После говорили серпам благодарственные слова: «ешьте за ваши летние труды!» В конце убирали серпы вместе с овсом и, окутывая их соломой, уносили домой. На последнем «загоне» жнецы оставляли горсть несжатых колосьев, на долю «загона». Иногда «несжатые колосья закапывали вместе с хлебом и яйцом в землю» (Евсевьев, Эти.5, 173). По окончании жатвы, связав последние снопы, произносили слова: «Пасу оза (хозяин поля), дай мне силу, поправь мне спину и поясницу, дай получить из этого загона много хлеба!» Этим обрядом стремились вернуть земле плодородную силу и тем самым хотели облегчить свой труд с помощью заклинаний (Л. С. Тойдыбекован «Марийская мифология» книгаж гыч).
Сорлам пукшымо йўла нерген Ӧдӧн Бекенын возымаштыжат лудаш лиеш: «...Ожно годым тыгела ыштат улмаш: кунам киндым тўред пытарат, кодат изиш ял вуйлан уржам, шўльым. Маныт: «Перке-авалан кочкашыже кодена». Тыге ыштен от кодо гын, киндетын тыйын перкеже уке лиеш, йыле пыта».
Мишкан кундемыште южо ялыште пасу пашам пытарымеке, Шыже агавайремым эртареныт. Тиде пайрем нерген, мутлан, Ваксола ялын шочшыжо Ахметзян Бадамшин шкенжын дневникыштыже возен коден: «Шыже ага пайрем годым «Сӧрем кырымаш» ден Сабантуй огыт эртаралт. А шелыкыш кумалаш лектыт. Ага пайрем годым рвезе калык кастене сурт сайын куштен коштеш. Шыже ага пайрем годым унаш ўжыт. Шыжым вет уло калык поян лиеш. Южо ийыште шыже ага пайрем годым пеш лавыран лиеш».
Шыжым ожнырак тыгак Ош лудо дене витнен кумалыныт. Тиде кумалтыш ик эн кугу – чыла кумылтышым иктешлыше кумалтышлан шотлалтын. Тиде кумалтыш годым кугу Юмылан ош лудым але комбым пуеныт. Но тиде йўлам эн чот ожсылан шотлаш неле. Молан манаш гын, ожсо шымлызе-влакын возымышт почеш, Витньызылан комбым Кўсӧ кумалтыш мучаште – пытартыш кечыштыже пуеныт. Но, илен толын, комбым Кўсє кумалтыш мучаште огыл, а чыла кумалтыш-влак эртымеке пуаш тўҥалыныт. Икманаш, Кугу Юмылан кумалтыш ден керемет-влаклан кумалтыш-влак ик чумыр циклышке савырненыт. Но тыште адак гынат ял але вер-шӧр ойыртем лийын кертын.
Южо вере идалыкысе кумалтыш-влак радам Шыже Кўсє дене мучашлалтын. Тиде кумалтыш нур пашам пытарымеке, кушшо тылзе годым – октябрь мучаш, ноябрь тўҥалтыште эртаралтын. Но Мишкан кундемыште Шыже Кўсым эртарен огытыл, кугезына-влак тудын олмеш телым, декабрьыште, Теле Кўсє кумалтышыш лектыныт.
Эсен ЭЛАЙ.