Тўрлӧ верысе Султан керемет-влак нерген

Керемет-влак нерген статьям возымо деч вара Чолман эҥер воктенсе Султан нерген рашемдаш йодмаш пурен. Лудшына-влакым Чолман кундемысе Султан тєра - Ӱкўдӧ кереметын (Л. С. Тойдыбекова «Марийская мифология» книгаштыже возен) да Пўрӧ районысо Ӱкўдӧ ял воктенсе Ӱкўдӧ кереметын ик лўман улмышт єрыктарен. Ала книгаште эҥер лўмжӧ йоҥылыш возалтын манше-влакат лийыныт. Чынжымак, молан вара нуно ик лўман улыт?
Рашемдена, Л. С. Тойдыбекова Чолман эҥер воктенсе Султан тєра нерген В. А. Акцоринын да Т. Шебеокын пашаштлан эҥертен возен. Чаманаш кодеш, Т. Шебеокын книгажым муаш неле, но А. Акцоринын пашаже-влак ятыр вере улыт. Мутлан, «Марий калык ойпого» книгаште. Тушто Чолман марий-влакын Султан кереметышт нергенат возымо. Ондак тудын дене палдарена. Легендым Удмурт Республикысе Карагӧл районысо Пыргынде ялыште возен кодымо.
Камысе марий-влакын Султан кереметышт
Пыргында ялыш эн ончыч Пыргында лўман кугыза илаш толын. Вара тудын деке Кенчывай йолташыже толын. Пыргында ялысе Микывыр родын кочашт шкетын толын улмаш, тудын кереметшат лийын огыл. Садлан аракам йўктен, Тайыр кугызан кереметым кузыкеш налын. Тайыр кугызан кереметше мўкшым кучаш полшен. Чоклымо годым кажне еш шке кереметшылан кумалын.
Пыргында ялыште ожно тыгай керемет-влак лийыныт: 1. Тайыр керемет, 2. Ямыше керемет, 3. Поняй керемет, 4. Камбар керемет, 5. Пыргынде керемет, 6. Кенчывай керемет, 7. Пашбек керемет, 8. Сазе керемет. 9. Али керемет.
Нине кереметлан чокленыт. Кажне кереметын озаже (посна еш, посна родо) уло. Нине керемет деч посна родо-влакын лийын.
Уло Пыргындылан ял кереметлан Ямыша керемет шотлалтын. Тудо чыла посна родылан ик керемет лийын. Тудлан уло ял дене чодыраште чокленыт. Ямыша керемет пеш осаллан шотлалтын. Тудлан ожно Торкан кугызам имньыжеге, арвержыге тоеныт. Торкан кугыза марий калыкын атаманже улмаш. Тойымеке, Торкан кугыза святой лийын. Тудлан кумалме годым «Торкан кугыза керемет! Шолемым ит колто! Осалым ит колто!» - манын чокленыт.
Торкан кугыза марий атаман лийын. Тудо руш-влак тышке толмеш улмаш. Торкан кугыза марий-влаклан первый закон-влакым луктын, уш-акылым, каҥашым чыла марийлан пуэн. Тудо марийын кугыжа гай улмаш. Суас-влакат тудлан кумалыныт. Торкан кугызан але вес семынже Ахмет султанын шўгаржым 1928 ийыште Озаҥ университет студент-влак кўнчынешт улмаш, калык кўнчаш пуэн огыл.
Ахмет султанын посна кўсыжӧ лийын. Тушто чомам, лудым, вара шорыкым, тагам чокленыт. Ахмет султаным эше «Мир ончымо» маныныт. Ахмет султанын ӧртньӧржат шєртньын улмаш. Тиде султанын шочмо ялже – Йўштӧ памаш ял (Татарий, Кукмарий район, Йўштє Памаш (Студеный Ключ). – Ред.). Шўгарже (Торканын, Ахмет султанын) Ямаша вўд воктене, писте воктене. Тудым имньыжге, ўзгаржыге шогалтен тоеныт.
Легенде кугу огыл гынат, ятыр палдара. Ондак «Пыргында ялысе Микывыр родын кочашт шкетын толын улмаш, тудын кереметшат лийын огыл. Садлан аракам йўктен, Тайыр кугызан кереметым кузыкеш налын» манмым тергена. Ожно кажне ешын але кажне тукымын кереметше лийын. Коклан иктаж еш вес ялыш куснен каен гын, тыгай годым тудо, конешне, керемет деч посна кодын. У илемыште ешлан, пуртеныт гын, шкет илашыже неле лийын, сандене нуно верысе кереметыш пуреныт. Кереметышкышт пуртышт манын, конешне, могай-гынат надырым пуаш кўлын. Тыге рашемден кертына – керемет, ик могырчын, тукымым ушен шогышо вий лийын, вес могырчын, тушко йот, пелыч толшо ешымат пуртен кертыныт.
Тыгак «Ахмет султаным эше «Мир ончымо» маныныт» шомак оҥай. «Шкенан ончымо керемет» шомакым ятыр вере колылтын. «Шкенан ончымыжо» тукым, насыл кереметым ончыкта. «Мир ончымо» («Мер ончымо» лийшаш) - мер кўкшытан, кугу кереметым. Эше икмыняр ялым ушен шогышо Кайык керемет-влак лийыныт.
Торкан кугыза шотыштат рашемдыде ок лий. Торкан, очыни, лўм лийын огыл, а еҥын титулжо. Тюрк каганатыште тыге он-влакым маныныт. Шӧртньӧ ордаште, Озаҥ ханствыште тархан званийым сарыште ойыртемалтше сарзе-влаклан пуэн кертыныт. Тархан лиймеке, сарзе йозакым тўлымым чарнен да эрыкан айдемыш савырнен. Шукыж годым тархан лўмым марий он-влаклан пуэныт. Но тыглай сарзат, кредалмаште ойыртемалтын гын, тархан лўмым сулен налын кертын. Руш кугыжаныштат тархан-влак лийыныт. Тыге кугыжалан служитлыше татар, чуваш, марий, пошкырт-влакым да молым маныныт. Нуно йозакым тўлен огытыл, чўчкыдын мландышт да кресаньыкышт-влак лийыныт. Икманаш, эрыкан иленыт, но, сар ылыжын гын, кредалаш кайышаш лийыныт.
Тиде марий тарханын лўмжӧ, очыни, Ахмет лийын. Султан манмыже кугу он лиймыжым ончыктен кертын. Лўмжӧ шотышто єршаш уке. Озаҥ ханствыште илыме жап гыч 20 курым марте татар лўм-влак марий-влак коклаште кумдан шарленыт. Поснак – Чолман да Ош Виче воктене илыше марий-влак коклаште.
Имне дене пырля кугун пагалыме он ден сарзе-влакым гына тоеныт. Мутлан, ик тыгай шўгарым археолог-влак 2021 ийыште Суздаль ола деч тораште огыл Гнездилово села воктене муыныт. Шымлызе-влакын ойышт почеш, тиде сарзе 10-11 курымлаште илен. Кӧ пала, ала тудат марий он лийын?
Марий калык ойпого. «Марийский фольклор: Мифы, легенды, предания» книгаште Ӱкыдӧ лўм уке. Очыни, тиде лўмым Л. Тойдыбекова Т. Шебеокын возымыж гыч налын.
Туге гынат, пеҥгыдын каласаш лиеш: Мишкан районысо Султан керемет ден Чолман воктенсе Султан тӧра коклаште кыл пеҥгыде. Очыни, ятыр тукым Мишкан районыш лач Чолман воктечын толын. Молан манаш гын, районыштына да Чолман воктене икгайрак лўман ял-влак улыт: Мишкан - Маскаял (Одо кундем, Алнаш район), Кемий – Камиял (Татарий, Менделеевск (Камша) район, кызыт татар ял), Корак – Коракъял (Татарий, Мамадыш район), Ирсай – Кугу да Изи Йырсе-влак (Одо кундем, Грак район). Йырсе ял-влакын лўмышт Йырсе эҥер гыч шочын.
Но нине ял-влак икте-весышт дене кылдалтме нерген нимом раш каласаш ок лий. Икманаш, чылажат предположений веле. Родо-тукым улмыштым генетический экспертиза гына рашемден кертеш.
Султан керемет эше кумшо верат уло. Кумшо верже – Виче кундемысе (Киров область) Вўрзым (Уржум) районышто. Рашрак лияш гын, Шурмаре (Акмазики) ял воктене. Тиде керемет нерген теве тыгай легендым возен кодымо.
Султан керемет
Шурмо марийын, Акмазикын, кереметше – Шурмо султан. Тудак – Шурмо вўд воктене илыше марий-влакын, а мемнан, Акмазик ялын, Шурмо Маржан маныт. Но Шурмо Маржанже Шурмо Султанын эргыже лиеш, маныт. Шурмо Султан Шурмо Никольский почингаште, Афанасий Филиппович Гаранинын пакчаште вуйдымо кукшо пўнчӧ шога, ту пўнчыштӧ тудо илен. Молан уке гын, ту пўнчым нигєат руаш огеш тошт, со шога, ала тудлан 300-400 ият лиеш.
Вара Шурмо Султанлан Шурмо мучаш пєртым ойыреныт да тудым пєртышкє ўжын наҥгаеныт. Моржан эргыжым тудо посна луктын, а Султанже Илип Опанас пакчашак кодын.
Вот тудын эргыже, Маржан, мемнан ялыште озалана. Революций деч ожно тудым пеш ончат ыле, а кызыт чарненыт. Шурмо-мучаш марий Чимале кугыза каласкала ыле, вуйто тудын кум тройка дене толмыжым ужын. А Кугу еҥ ото гыч кайымыж деч вара козла чепсемлан войзо, кожла чыла сўмырлен, манеш ыле. Но тудо Курык Кугу еҥын мландышке унала веле миен ала-мо?
Оҥай, вес – Моржан шырт ден Йўксӧ керемет нерген легендыште Маржан Моржан шырт манылтеш. Очыни, керемет-влакым марий-влак ожно лач шырт маныныт. Керемет мутшо гын йылмышкына варарак пурен.
Южо тукым районышкына Виче кундем гычат толын кертын. Мутлан, тиде кундемысе Пыжанью районышто Пекшик, Кўснур ял-влак улыт, лўмышт верысе Пекшек да Кужнур ял лўм-влаклан лишыл. Вўрзым районышто Кама села уло. Яраҥ районышто – Пекшакнур ял. Пекшик (Пекшиксола) тыгак Угарман кунедмыште лийын.
Султан мут, очыни, чуваш Султи-тура юмын лўмжє дене кылдалтын. Тидын годым Султи-туран лўмжӧ хант ден манси-влакын кавасе юмыштын лўмжылан лишыл. Мутлан, нунын Нуми-Торум юмышт – Кўшыл кава лиеш, тудын вес лўмжӧ – Сорни-Торум – Шӧртньӧ Торум. Торумын «султи» шомаклан лишыл сынжат лийын кертын.
Султи але сўлти шомак ожно мом ончыктен рашемдаш неле. Но икте раш – чуваш-влак тыге эн кугу але кугурак юмым маныныт. Илен-толын, мут марий-влакын кугурак кереметыштым ончыкташ тўҥалын.
Мучашлан ешарен кодыде ок лий: Султан керемет эше Калтаса районысо Киябак ял воктене уло. Но «Марий калык ойпого. Марийский фольклор: Мифы, легенды, предания» (В. А. Акцорин, Й.-Ола, 1991) книгаште тудым Султан-керемет манын возымо гын, «Словарь марийской мифологии. Том 1. Боги, духи, герои» (К. И. Ситников, Й.-Ола, 2006) книгаште – Аксултан: «АКСУЛТАН «белый султан», от тат. ак (см. Акпарс) и султан «тж.». У восточных мари д. Киебак (Башкортостан) кереметь. См. также Султан».
Мо оҥай: Ирсай ялын ик керемтшат Аксултан (Аксылтан) лўмым нумалеш. Метръялын ик кереметшат, ик ой почеш, Султан. Но нине керемет-влак тукым, насыл керемет гына улыт.
Лўмышт дене Султан-влаклан Угарман кундемысе Суртан ден Марий-Турекысе Тўрек Суртан лишыл улыт. Но нунын нерген вес – посна статьяште возена.
А тиде статьяште керемет-влак нерген эше ик легендым лудаш темлена. Тушто керемет-влак кава гыч Онар деч вара волымо нерген ойлалтеш. А тыге гын, нуно мемнан мўндыр кугезына лийыт.
Керемет
Марий ты марте кереметлан жаплен илен. Лўдмыжлан кереметат сайым ыштен марийлан. Тўҥалтыш Онар деч вара кава гыч керемет волен. Айдемым тєрлаташ. Илен-толын, айдеме-влак икте-весым шыгыремдаш тўҥалыныт. Шукыжо юмыштымат, онарыштымат мондаш тўҥалыныт. Тыныс пытен.
Теве тыге, Юмо ден керемет-влакым от жапле гын, тыныс илыш пыта улмаш.
Эсен ЭЛАЙ.