Лўмым пуымо йўла

Кодшо курымысо верысе шымлызе-влак П. Трапезниковын да Т. Евсеевын пашаштлан эҥертен, лудшына-влакым лўмым пуымо да икшывым ужалыме марий йўла-влак дене палдарена. Тидын годым мемнан могыр йўла нерген возен кодышо П. Трапезниковын материалжым шымлаш пуымыжлан верысе краевед О. Янсубинлан тау мутым ойлена.
Мўшкыран ўдырамаш ожно икмыняр ойӧром шуктышаш лийын. Тудо ӧрдыжшє дене возын гына мален кертын. Калык ой почеш, ончыкылык ава комдык але кумык мала гын, икшывыжым ия але шўкшондал-влак вашталтен кертыт. Шўкшондал-влак икшывым вашталтыме нерген ятыр манеш-манеш коштеш. Тыгай манеш-манешлан шочаш, очыни, могай-гынат амал лийын.
Эрге шочшо манын, ожно икымше гана пӧръеҥ дене у тылзе годым возын малыман маныныт, тыгак чот шинчаланым кочкаш, эрдене эн ончыч пӧръеҥым ужаш тыршеныт. Эрге але ўдыр аза шочшашым кончышо омо гочат палаш тыршеныт. Шочшаш йочан аваже омыштыжо солам, товарым, сорлам але иктаж-могай кўртньӧ ўзгарым ужеш гын, эрге шочеш маныныт; ўдырамаш тувырым, ўдырамаш шовычым але алгам, кидшолым монь ужеш гын, ўдыр шочеш малденыт.
Азам ыштыме годым орланаш огыл манын, ўдырамаш мўшкыран улмо жапыште пўкеныш шичме деч шеклаен; кочкын теммеке, ўстел коклаш кудо вечынла пурен, тудо вечынак лектын, уке гын йыгыр аза шочеш маныныт; аньык гоч вончаш кўлмӧ годым эн кўшыл вара гоч веле вонченыт, уке гын азам чот йӧсланен ыштет маныныт; мўшкыран ўдырамашлан сӧснам чумалаш ок лий манын ойленыт – шочшо азан тупешыже сӧсна шу гай шондаш шочмо дене лўдыктеныт; тыгак пийымат чумалаш лийын огыл - кочмыж годым аза чизым пураш тўҥалеш маныныт. Моло ойӧрӧ-влак тыгай лийыныт: кадыр (тўҥдымӧ) настам вончен кает гын, икшыве пўгыр лиеш; кыдалеш кандырам ўшталаш ок лий, ўдырамаш кандырам мыняр йыр пўтыралеш, тунарак орланаш тўҥалеш; аза лунчырий ынже лий манын, чывын да моло кайыкын мокшыштым кочман огыл.
Азам куштылгынрак ышташлан ўдырамаш тыгай йўлам шуктен: кидышкыже коркам налын, тушко ложашым пыштен, чыра дене пудыратен да тыгерак ойлен: «Поро Шочын Ава, мый дечем пӧлеклан тиде ложашым нал. Мыйым чамане. Поро Шочын Ава, азам куштылгын ышташ йӧным пу».
Ожно азам чыланат мончаште ыштеныт. Ӱдырамашлан авалийшыже, аваже але посна амилык (повитуха) кува полшеныт. Еҥ-влак поро чонан амилыкым ўжын кондаш тыршеныт, вет ожно «уда койышан» кува азам уда койышан ыштен кертеш манын шоненыт. Тидлан кӧра, амилыкым ўжмӧ деч ончыч, еш дене погынен каҥашеныт – кӧм ўжаш рашемденыт. Ожно ўшаненыт: кӧ азам эн ончыч кидышкыже налеш, койышыжо тудын гай лиеш. Тидлан кӧра кӧ азам эн ончыч кидыш налшашымат ончылгоч палемденыт.
Ачан койышыжо ударак (осал, йолко, шыдан да моло) лийын гын, азам эн ончыч амилык кид гыч моло – поро чонан еӧлан налаш ўшаненыт. Ачан койышыжым сайлан шотлымо гын, азам эн ончыч лач тудо кидышкыже налын. Шочшо азам, мындерыш пыштен, коӧга воктеке намиеныт да ойленыт: «Коҥга гай кугу лий, коӧга гай эре шокшо лий, ит черлане, кў гай таза лий». Азам пыштыме верыште мындерже йымаке качым (вашкўзым), кинде сукырым, да тар дене изи чондайым пыштеныт. Тидым ыштет гын, шўкшондал-влак азам вашталтен кертдымылан ўшаненыт.
Азалан осал шўлыш иктаж осалым ыштен ынже керт манын, шкетшым пєртеш кодаш тыршен огытыл. Иктаж-куш каяшак кўлын гын, аваже кўртньӧ арверым налын да аза йыр, «осал ынже логал, кўртньӧ печым печем» манын, шуркеден савырнен, вара саде арвержым азажын вуй йымалныже пыштен коден. Тиде йўлам шуктымеке, изилан лўдыкшє ок лий маныныт.
Лўмым икшывылан але ача, але ава пуэныт. Шукыж годым эргын лўмжє ачан лўмжылан лишыл лийын, ўдырын лўмжӧ – аван лўмжылан. Шукыж годым нунын лўмышт ик буква гыч тўҥалын. Мутлан, ача Ишкин лийын гын, эргыжлан Ишале лўмым пуэныт. Саликайын эргыже Салиш лийын. Аваже Менсыле лийын гын, ўдыржылан Мечу лўм келша маныныт, Айман ўдыржылан – Аля лўм. Коклан тыгай оҥай лўм-влакымат пуэныт: Секретарь, Майор, Капитан...
Кугу Октябрь революций деч вара, кунам ялысе калыкым возгалаш тўҥалыныт, марий ешлаште икшыве-влаклан икгайрак сынан лўм-влакым пуаш тыршымылан кєра ятыр оҥайлык лектын. Мутлан, ик ешыште шым эрге лийын: Микаил, Микаля, Миша, Мишук, Мишка, Мику, Мишинга. Перепись деч вара чыланат Михаилыш савырненыт.
Коклан, аза пасушто шочын гын, тудлан Пасук лўмым пуэныт, кожлаште шочын гын, Кожай лўмым. Вет ожно мўшкыран ўдырамаш-влакланат пасуштат, чодыраштат пашам ышташ пернен. Икманаш, пашам ыштымышт годымак азам ыштеныт.
Ст. Соммье эрвел марий-влакым лўмым пуымышт шотышто тыгай оҥай историйым возен коден: «Еш пӧрт кӧргыштӧ погынен, озавате руашым нєштылеш да кум киндым ышта. Кум киндым ыштымеке, кум лўмым ойырен налеш да нунын дене кинде-влакым лўмда. Тылеч вара кумынек коҥгаш чыка. Кинде-влак кўмеке, нуным луктеш. Тидын годым нуным посна еҥ ончалын терга – кудыжо эн сай кўмым рашемда. Юмо-влак эн сай кўшӧ кинде лўмым ойырен налыныт манеш».
Лўмым рашемдыме вес йӧнат уло. Тиде йӧн финн-угор тўшкаш пурышо моло калык-влак коклаштат шарлен. Тудын почеш, ава, кынел кертмеке, пєрт гыч лектеш, урем дене эртыше икымше еҥым чара да лўмжым йодеш. Коклан урем дене эн ончыч руш эртен, тудет, ўдырамашын лўмжым молан йодмыжым умылыде, сырен каласен кертын: «Убирайся к черту!». Тыге лийын гын, икшыве ўмыржє мучко Убирайсякчерту лўман кодын кертын.
Коклан марий ўдырамаш-влак ялыште чарныше поян купеч руш-влак деке, икшывышт нунын гай поян лийже манын, лўмын лўмым пуаш йодын миеныт. Нунышт чўчкыдын рушла сайын моштыдымо ўдырымаш-влакым раш умылен кертын огытыл да шке фамилийыштым ойленыт. Тыге, мутлан, Зорин лўм шочын. Перепись-влакым терген лекташ гын, очыни, ятыр тыгай оҥай лўмым муаш лиеш.
Д. П. Никольскийын возен кодымыжо почеш, эрвел марий-влак коклаште азалан лўмым але куваваже, але ача- аваже пуеныт. Южо ешыште азам могай кечыште шочмыжым шотыш налын лўмденыт. Мутлан, изарнян шочшо азам Изерге але Изўдыр маныныт, эрге кугарнян шочын гын, Кугерге лийын, шуматкечын шочшо – Шумат.
Эрвел марий-влакын эше ик оҥай йўлашт лийын: азан меҥже уло гын, тудлан «М» буква гыч тўҥалше лўмым пуеныт. Йочан шўргыштыжӧ икмыняр ий гыч иктаж пале лектын гын (коваште чер), тудынат лўмжым «М» буква гыч тўҥалше вес лўмлан вашталтен кертыныт. Тыге, мутлан, Светлана лўман ўдыр Меҥайыш але Меҥачыш савырнен, Эчан – Меҥылбайыш.
Эрвел марий-влак коклаште эше ик оҥай йўла – икшывым ужалымаш шарлен. Тидым икшыве чўчкыдын черланаш тўҥалме годым ыштеныт. Икманаш, шучко мужо-влак икшывым ынышт му манын, тудын лўмжым да ача-аважым вашталташ кўлын. Тыге йоча мужо-влак ончылно вес айдемыш савырнен. Кугезына-влак тидлан келгын ўшаненыт. Но, тыге лийже манын, посна йўлам шуктен, икшывым кӧлан-гынат ужалаш кўлын.
Икшывым ужалыме йўла кок тўрлӧ лийын кертеш. Урак йўла почеш суртан-влак ача- ава лияш келшыше уна-влакым ўжын кондат да подкогыльым шолтат. Иктышкыже иктаж ыршийым але моло арверым пыштат. Кӧлан тиде подкогыльо логалеш, тудо йочан ачаже але аваже лиеш, а пелашыже – ава але ача.
Ожсо йўла ойыртемалтын. Кугезына-влак чўчкыдын черланыше икшывыштым палемдыме кечын пӧртышкє пурышо икымше еҥлан ужаленыт. Тыгай еҥлан кидышкыже икшывыштым кучыктеныт да шўйышкыжо шовычым сакеныт. Тылеч вара пурышо еҥ дечын иктаж ыршийым да икшывылан у лўмым пуаш йодыныт. Пурышо «икшывыжлан» чонжылан келшыше лўмым пуен. Мутлан, Аптык манын. Тылеч вара чыланат ешыште тиде эргым Аптык манаш тўҥалыныт. Документ-влак почеш тудо, мутлан, Саликай лийын, а ялысе калыклан – Аптык. Тыгай еҥ-влак мемнан коклаште кызытат шукын улыт.
Аптык, кушкын шумекыже, ўдырым налаш шонен пыштен гын, сўанышке тудым «налше» ача-аважымат ўжын. Икманаш, налше-влакым ўмыржє мучко пагален да жаплен илен. Коклан айдеме нуным, шоҥгеммекышт, шке ачаже але аваже семын шке суртыштыжо ончен.
Мишкан районысо Тӧргымдўр ялыште илыше Имай Минилбаев лийше ик случайым ойлен коден. Ялыштышт ик еш икшывым ужалаш палемден. Пєртышкє эн ончыч ала-могай руш толын пурен. Тудлан шўйышкыжӧ виклан шовычым сакеныт да лўмым пуаш йодыныт. Руш пелыч толшо лийын да марий йўлам йєршын пален огыл, сандене шыдешкен каласен: «Провались ты!»... Мом ыштет? Йўла – тиде йўла. Тиде марийым шоҥгеммешкыже ялыште Провались маныныт.
Эше палемдыде кодаш ок лий: ожно ава-влак шке шочшыштым шинча вочмо деч тўткын аралаш тыршеныт. Кызытат тыгак ыштат. Южгунам, пошкудо, палыдыме еҥ але шке родо-тукым гыч иктаж-кӧ толын кайыме деч вара, икшыве вучыдымын чот шорташ тўҥалеш. Тидым осал шинча пернымылан але шинча вочмылан шотлат. Тыгай годым ожнат да кызытат тыгай йўлам шуктат: вўд коркам кидыш налын, ўстел лукым, сагыльым, теҥгыл да олымбал лукым, омса кылым, ко‰га саҥгам ниялтат да пелештат:
- Кунам ўстел луклан шинча возеш, тунам иже азалан вочшо. Тьпу!
Кунам сагыльылан шинча возеш, тунам иже азалан вочшо. Тьпу!
Кунам олымбал казналан шинча возеш, тунам иже азалан вочшо. Тьпу!
Кунам омса кылеш шинча возеш, тунам иже азалан вочшо. Тьпу!
Кунам коҥга саҥгаш шинча возеш, тунам иже азалан вочшо. Тьпу!
Вара, возак гыч тулшолым луктын, кўмыжыш опталыт да пелештат: «Тул Ава, осалжым эрыкте». Тидым ыштымеке, корка гыч ик умшапомыш вўдым подылыт, аза ўмбак пўргалыт да ешарен пелештат: «Осалже кайыже».
Тиде йўлам шуктымеке, аза магырымыжым чарна.
Эсен ЭЛАЙ.