Йўр пучымыш

Ожсо йўлам кузе шуктымым рашемдаш куштылго огыл – илен-толын, ятыр кумалтышым кузе эртарыме мондалтын, шарныше-влак моткоч шагалын улыт да, шарнат гынат, совет жапысе йўлам гына.
А тудет революций деч ончычсо деч палын ойыртемалтеш. Тидлан кєра ожсо йўла-влак нерген ожно возен кодымо гыч гына пален налаш лиеш. Южо пашаште коклан тўрлӧ автор-влакын статьяшт нерген ссылке пуалтеш. Чаманаш кодеш, нуным муаш моткоч неле. Тидлан кєра тачысе кечылан могай информаций уло дене гына серлаген возена да материал дене полшышо-влаклан кугу таум ойлена. Посна кугу таум верысе шымлызе, краевед Олег Янсубинлан ойлымо шуэш. Шагал огыл материалым лач тудо пуэн шога.
Ондак Йўр пучымыш нерген верысе шымлызе П. Трапезниковын возен кодымыж дене палдарена:
«Йўрым йодын марий-влак тўрлє ялыште тўрлын кумалыт. Мишканыште тудо эҥерын эн келге ужашыже воктене эртаралтеш. Козашыште да Арзаматыште, кушто эҥер-влак кошкат, йўрым йодын кумалмаш – Йўр пучымыш - «Кумалтыш» шнуй отышто, «Шукынышто» але «Кереметыште» эрта».
Тыште умылтарыде кодаш ок лий: возымо гыч коеш П. Трапезников тўрлӧ марий кумалтыш-влакым, ятыр шымлызе семын, сайын ойырен моштен огыл. «Кумалтыш» лўман кумалтыш уке. Чын лияш гын, марий-влак кеч-могай кумалтышымат – Кереметымат, Шукынымат, Кўсӧтымат, Шелыкымат – кумалтыш маныт. А нуно палын ойыртемалтыт. Ончыкыжым возымаштыже коеш: кугезына-влак йўрым Вўд Ава деч йодыныт, а тудлан лўмлалтше онапу Шукын кумалтыш ден Кереметыште лийын огыл да лийынат ок керт – керемет-влак пўртўс вий-влак дене огыл, а лўмлӧ кугезе-влакын чонышт дене кылдалтыныт. Тўрлӧ юмылан лўмлалтше онапу-влак Кўсотышто але юмо-влаклан лўмлалтше моло отышто лийыныт. Шукыж годым нуным «Тумер» маныныт. Умбакыже П. Трапезников тыгерак воза:
«Эҥер воктене йўрым йодын кумалмаш тыгеракын эрта: калык деч погымо окса дене онаеҥ шем шорыкым налеш. Тылеч вара тиде шорыкым, кумалаш погынышо калык дене пырля, кумалме верыш наҥгая. Тушто тулым олтат да, шорыкым пуымеке, пучымышым шолташ тўҥалыт. Шыл ден пучымыш кўмеке, онаеҥ тыгайрак сынан кумалтыш мутым ойла: «Вўд Ава, мыланна йўрым колто. Йўр ок лий гын, чыла кушкыл кошка да ме шужен илаш тўҥалына. Чамане мемнам, Вўд ава, йўрым колто! Тидлан ме тылат шем шорыкым пуэна». Тылеч вара чыланат кочкыт. Вара шорык луым, вуйжым, шылын икмыняр ужашыжым коваштыш пўтыралыт, тушкє кўым кылдат да эн келге верышке шолат. Калык ой почеш, Вўд Ава лач тушто ила. Тыгай кумалтыш вер «Вўд авалан пуымаш» манылтеш».
1946 ийыште ик случай лийме нерген П. Трапезниковлан Калинин лўмеш колхоз председатель Минилбаев ойлен улмаш. Тиде ийыште шошым кужу жап йўр йўрын огыл. Пасу-влак йўлен кертыныт. Тидлан кӧра Чорай ялыште илыше-влак Йўр пучымышым эртараш лийыныт. Нуно Вўд Авалан шем шорыкым пуэныт. Онаеҥ йўрым йодын кумалын: «Вўд Ава, йўрым колто! Тек кава тиде шем шорык гай шемемеш». Тылеч вара шорык коваштым эҥерын эн келге верышкыже шоленыт. Икмыняр кече гыч йўр тўҥалын. Но тудет йўдшӧ-кечыже йўрын. Шудым солашат, лектышым погашат йєным пуэн огыл. Тидлан кӧра еҥ-влак эҥер воктене эше ик кумалтышым эртареныт – тиде гана Вўд Ава деч йўрым чарташ йодыныт. Тидын годым вўдыш шолымо коваштым тушеч луктыныт.
Ожно, йўр чарныже манын, Вўд Авалан ош шорыкым пуэныт. Тидын годым онаеҥ тыгеракын ойлен: «Вўд Ава, мыланна чевер игечым пу. Тек кава тылат пуымо ош шорык гай ошо да волгыдо лиеш». Чевер игечым Ош Кугу Юмо дечат, Вўд Ава дечат йодын кертыныт.
Южо вере, йўр лийже манын, вольыкым пуэн огытыл, а икте-весым, вольыкым, ютым чывылтыме дене серлагеныт. Шем тўсан ушкал, шорык але чыве лийыныт гын, нуным чотрак чывылташ тыршеныт. Моло вере, шорыкым пуыде, шылдыме йўр пучымышым шолтеныт. Тидын годым вўдыш пучымышым гына шоленыт. А южо вере Вўд Авалан шем ўшкыжымат пуэныт.
Коклан Вўд Ава ден пырля тудын пелашыжымат – Вўд Оным жапленыт. Тудлан талгыде ден комбым пуэныт улмаш. Талгыдым пуымаш Вўд Оным кугун жаплыме нерген ойла. Но тиде йўла нерген раш информаций кодын огыл.
Йўр пучымыш нерген коклан, тошто илыш нерген возен коденыт гын, илалше-влакын шарнымашыштышт лудаш лиеш. Мутлан, ик тыгай шарнымашым Ваксола ялын шочшыжо Ахметзян Бадамшин возен коден. Йўр пучымыш нерген тыгай шарнымашым возен:
Йўр пучымыш
Южгунам, икияш шурным ўден пытарымӧҥгӧ, йўр ок йўр – игече кукшо шога. Тыгай годым Йўр пучымышым ыштеныт.
Эрдене киндылыкым (икияш ложашым), ўйым погеныт. Вара эҥер воктене пучымышым шолтеныт. Тылеч вара карт кугыза йўрым йодын кумалын. Кумалтышке рвезе-влак ведрам кучен миеныт.
Пучымышым кочмеке, чыланат икте-весыштым нӧртеныт, пучымышым шолтымо подымат вўдыш чыкен луктыныт. Варажым, ведраш вўдым кошталын, ялышке куржыныт, кӧм ужыныт – чыла чывылтеныт. Кӧ пӧртеш тўкылалт шинчын гын, лекмыжым шылын ваҥеныт, лектын гын, виклан чывылтен коденыт.
Кеҥежын икымше пелыштыже южгунам, каҥашымеке, моло кумалтышымат эртареныт: Вўд Авалан, Тул Авалан, Мланде водыжлан да монь тагам пуэныт.
Ынде уэш Чорай ял деке пӧртылына. Чорайыште Йўр пучымышам кызытат идалык еда, манаш лиеш, эртарат. Йўла, конешне, ожсо дечын ойыртемалтеш. Туге гынат кугун вашталтын огыл. Тиде йўла нерген Мироновмыт палдарышт.
Чорайыште Йўр пучымышым Семык деч вара шочмын – Мланде иланыме кечын эртарат. Тудо кызыт ялын кечывал мучаштыже – Кугу Памаш корем воктене эрта.
Рушарнян ял калык пучымышым кочмо верым эрыкта. Шочмын эрдене пӧръеҥ-влак тулолмым уэмдат. Тул ўмбалне 3-4 под сакалтеш. Икмыняр ўдырамаш виклан под-влак воктене шогылташ тўҥалеш. Ты жапыште кумалтышым эртараш полшышо моло ўдырамаш-влак урем дене кўзат. Вате-влак нуным кажне сурт ончылно вучат – ушкал ўйым, тўрлӧ шўрашым, муным пуат. Кумалтышке чыланат надырым пуымеке веле кўзат. Чыланат пеленышт ведрам, коркам, калакым налыт – кумалтыште кочкаш кажнын посна атыже, калакше лийшаш.
Кумалтыш олмышто ондак муным шолтат. Вара подым шўалтат да пучымышым шолташ тўҥалыт. Эн шагалже 3 под пучымыш лиеш. Нылымше подышто тўрлӧ шудо дене чайым шолтат. Калык пучымыш кўмешке тул воктене шинча. А кочкыш кўмеке, кумалтыш тўҥалеш. Онаеҥ але кугурак памаш аҥ ваштареш шогалеш да Вўд Авалан, Мланде Авалан, Мардеж Авалан пелешта. Пелештымеке, пучымышым вўдыш шола.
Тыгеракын кумалтышым эртарымеке, кум муным арка гычын пєрдыктен волтат – тыге Покшым кува-кугызам лыптыртат – поремдат.
Тылеч вара карт кугыза але кугурак Кугу Юмылан пелешта, пелештымеке, Кўсӧ кумалтыш семынак, сийым тулыш шола.
Кумалтыш пытымеке, карт кугыза чыла еҥым вўд дене чывылта. Чывылтымаш деч вара кумалтыш киндым изирак ужаш-влаклан тодыштыт, кажнышкыже ўйым йыгат да кумалтышыш мийыше-влаклан шалатат. Пырля пучымышым кочкыт, кодшыжым пошкудо-влаклан пукшыза манын шалатат.
Тылеч вара йоча да самырык-влак ял мучко еҥ-влакым чывылташ куржыт.
Чорай ялыште Кўсӧ кумалтышымат идалык еда эртарен шогеныт да шогат. Моло йўлат сайын аралалт кодын. Тыште Чорай ялысе Ленин лўмеш колхоз председатель Алексей Апаевич Апаевын надырже кугу. Тудо фронтовик лийын. Совет жапыште кумалтыш-влакым эртараш чарен огыл. Конешне, тидым виш ышташ йӧн лийын огыл. Туге гынат, кумалтыш эртымым пален гын, чарен огыл, а тушко кайыше-влаклан шып ойлен: «Колхоз верчынат йодса...». Очыни, лач тидлан кӧра Чорай ялын озанлыкше – Ленин лўмеш ял озанлык артель але мартеат пашам ышта, лўмжӧ гына изышак вашталтын.
Эсен ЭЛАЙ.

Покшым Кугыза ден Покшым Кува
Покшым Кугыза ден Покшым Куван пайремыштымат Чорай ялыште ончышым. Тудо у стиль дене 2 июньышто (1900 ийыште у стиль дене 2 июнь Семык арня деч ончычсо шуматкечылан логалын – ред.) ял деч тораште огыл, олык тўрыштӧ, эртаралте. Тыгай пайремыш шукыж годым йоча-влак погынат. Ты ганат утларакше икшыве-влак толыныт ыле, коклаштышт икмыняр кугыеҥым, тыгак шоҥго-влакымат ужаш лийын.
Чыланат кечын чиен коштмо вургемышт дене толыныт, эсогыл иктат у йыдалым пидаш кўлешлан шотлен огыл. Мый кугурак молла деч йодде шым чыте: «Молан еҥ-влак тыгай шотдымо вургем дене толыныт?» Тудо вашештыш: «Нунылан тыгежат йӧра». Моллан мутшым тыге умылыман: Покшым Кугыза ден Покшым Кувам калык пешыжак огеш пагале.
Пайремым эртарыме вереш тулым ылыжтышт да кугу подеш пучымышым шолтышт. Тидлан кўлшӧ шўрашым да ўйым йоча-влак кечывал деч ончыч ял мучко поген коштыныт. Кумалтыш мутым кок молла иканаште ойлышт. Иктыже Покшым Кугызалан юмылтыш, весыже – Покшым Кувалан. Тыгодым коктынат жапын-жапын пучымышым тичак темыман атыштым кўшкӧ нӧлтыштыч. Нуно пеш кужун улдышт, но вара мыйын йодмем почеш тидымак кўчыкын каласкален пуышт:
- Эй, Покшым Кугыза (але Покшым Кува), тылат кумалына пучымыш под дене. А ўдымє шурнылан зиян зарам ит ыште, умыр кечетым пу, умыр йўретым пу, умыр йўрет дене вожшым мелна гане кумда ыштен, вуйжым шондаш гане одыраҥден, ар тўрлӧ катар гыч саклен, коля-арлан гыч саклен, шукш-копшаҥге гыч саклен; йўштӧ-шокшо гыч саклен, катар-туман таул гыч саклен, катар аяр покшым гыч саклен, Покшым Кугыза (але Покшым Кува), ты кумалтышым кавыл ыште, аминь!
Улден пытарымеке, кок моллажат тул дек лишемыт да тушко кажныже ик совла (калак) пучымышым кудалта, тыгодым каласа:
- Тулводыж, шикшет кўшнӧ, йылмет пўсӧ, пулат-йылмет дене шуктен пытарен пу Покшым Кугызалан (але Покшым Кувалан), аминь!
Тылеч вара пучымышым тышанак кочкыт, да тыге пайрем мучашлалтеш.
Х. ПААСОНЕН, 1900 ий.