Ожсо йўла лугалтеш

Шукерте огыл ик вере июнь мучаште Калтаса районысо шукын курыкышто кумалтыш эртыме нерген уверым ужымат, тыгай кумалтыш кунам лийшашым рашемден возаш лийым.
Молан манаш гын, кызытсе онаеҥ-влак ала-молан шочмо йўланам шымлаш ӧрканат. Тидлан кӧра кумалтыш-влак радамым йӧршын пудыртен пытареныт. Вет Шукын кумалтыш – тиде керемет-влаклан кумалмаш. А тудет Пошкырт кундемыште Кўсӧ деч ончыч нигунам эртаралтын огыл. Мишкан районышто эре тыге лийын да тиде йӱлам пудырташ нигӧ тоштын огыл.
Шукын кумалтышым молан июнь мучаште эртараш палемденыт? Марий Элым ончен. Но Марий Элыште да Виче кундемыште йўла ойыртемалтеш. Эше нуно тачысе кечылан пеш шуко йўлаштым монденыт. Чумбылат манмаште, Чумбылатыште ожно кунам кумалме нерген раш информаций нигуштат уке (муын кертын омыл). Очыни, тиде жапым 90-ше ийлаште гына палемденыт.
Но вет мемнан дене - Мишкан районышто кумалтыш-влакым эртарыме йўлам ожсек тўткын эскереныт. Тудым але марте пудырташ нигӧ тоштын огыл – кугу да пагалыме карт кугыза-влакат ожсо йўлам чыла радамже дене шуктеныт.
А Шукын да насыл керемет-влаклан кумалтышыш кугезына-влак кунам лектыныт? Султан кереметыш мийыме деч вара гына. Тидын нерген верысе онакочай Ю. Адрашев ик гана огыл ойлен. Тидын нергенак тўрлӧ книгаштат возымо.
Ондак Шукын кумалтышын статусшым рашемдена. Марий йўлам эртыше курым кыдалне шымлыше П. Трапезников тыгерак возен коден: «Тотемом деревни является «Шукун» - более крупная священная роща (чем Керемет). Здесь молятся не члены рода, а жители деревни, независимо от рода. Ынде вес шымлызын возымыжым лудына: «Верующие Старо-Базановского, Чишминского, Бахтыбаевского сельсоветов Бирского района ежегодно собираются возле деревни Акуди молиться «Укудо паваю» (дядя Акуди). Причем верующие считают Укуди-павая младшим братом» Султан-Керемета и якобы примет он моление в том случае, если верующий побыл в роще вблизи Сухоязово, то есть в «Султан-Керемете» (Тайна «Султан-Керемета». П. С. Голубкин, г. Туймазы, 1994, с. 11). Тышеч рашемеш: кугезына-влак ондак Султан кереметыш кумалаш миеныт, а моло кереметыш - тудлан вуйым савымеке веле.
Мучаш марте рашемдаш манын, Марий мифологий рўдерым почына: «СУЛТАН «султан», Султан кереметь «кереметь султан». Кереметь. Культ С. широко распространен среди мари, испытавших тюркское влияние (Акцорин 1991, 273). С. - «татарский» кереметь. Жертва - рыжий бычок в июле, после Кўсӧ. Жертвоприношение устраивается в отдельной роще, поскольку считается недопустимым молиться чужому кереметю в той же роще, что и своим (Sebeok 1956,104)». (К. И. Ситников. Словарь марийской мифологии. Боги, духи, герои. Йошкар-Ола, 2006).
Книгаштат раш возымо – Султан кереметыш Кўсӧ кумалтыш деч вара лектыныт (тошто тылзын). А моло керемет-влаклан Султан тӧра деке мийыме деч вара гына кумалман. Тугеже Шукын кумалтышым эртараш келшыше жап тений - 25 – 26 август але 11-13 сентябрь.
Кумалтыш-влак тўрлӧ вере эртарымаш, конешне, сай паша. Но молан ожсо йўлам пудырташ? Вет кугезе йўлам пудыртена гын, йўлана ожсо марий йўла ок лий, а марий йўла сынан у религий – неоязычество лиеш. Тидын годым калыкын культурыжо пеш шуко поянлыкшым йомдара. Вет марий кумалтыш-влак радам моткоч оҥай – кеҥеж гоч кугезына-влак тўрлӧ кумалтышым эртареныт. У кумалтыш-влакым шонаш огыл, а нуным шымлаш да илышыш пєртылташ кўлеш. Тидлан кӧра, ожсо кумалтыш-влак радам ынже мондалт манын, тўрлӧ книга ден возен кодымо-влаклан эҥертен, тудым пӧртылташ тыршена. Кызытеш кумалтыш-влак радам дене кўчыкын палдарена. Ончыкыжым кажне йўла нерген кужунрак, умылтарен возена.

2022 ийыште кумалтышым эртараш келшыше кече-влак

Июнь/Кўсӧ
8 июнь – Семык.
10 июнь – Покшым кува ден Покшым кугыза пайрем.
11 июнь – Сўремым пастырымаш.
12 июнь – Агавайрем (Агавайремым Семык арняште эртарыше-влаклан).
13 июнь – Мланде иланыме кече.
13 - 14 июнь – Йўр пучымыш. Йўр пучымыш йўрым, йўр чарнымым йодын эртаралтеш. Йўр йўржӧ манын, шем шорыкым пуыман, чарныже манын – ош шорыкым. Йўр пучымыш посна кумалтыш олмышто эртаралтеш, шукыж годым тудо эҥер воктене верлана.
16 – 26 июнь – Мўкш йыр. Тиде кумалтышым мўкш ончышо-влак эртарат.
30 июнь – Ял (Аул) кумалтыш.

Июль/Шырка
1 - 10 июль – Кугу Кўсӧ кумалтыш.
11 июль – Шурно йыр (Пасу йыр. Агаурман) кумалтыш.
12 июль – Мланде йыр кумалтыш.
17 июль – Султан Керемет кумалтыш.
24 июль – 24 август – Шўдыр йогымо жап (Персеиды шўдыр йогын) – кумалтышым эртараш тыршыман огыл.

Август/У шурно
28 август – 9 сентябрь Покшым кува-кугызалан кумалтыш.
Покшым кува-кугызалан кумалтышым Агавайрем, Кўсӧ але Агаурман (Ага курман) кумалтыш-влак годым эртарыман. Агагурман кумалтыш Шурно йыр да (Пасу йыр) кумалтышлан лишыл. Нуно, очыни, ик кумалтышак улыт. Но ожно август тылзым Агарман маныныт, а тудет, кызытсе календарь почеш, 14 август гыч 14 сентябрь марте шуйна. Тугеже, Покшым кува-кугызалан 24 август гыч 14 сентябрь марте, тылзе кушмо годым, кумалтышым эртараш лиеш. Тений – 28 август гыч 9 сентябрь марте.
25 – 26 август - Шкенан ончымо керемет але Насыл (Тукым) керемет кумалтыш.

Сентябрь/Идым
11 - 13 сентябрь - Шкенан ончымо керемет але Насыл (Тукым) керемет кумалтыш.
11 - 13 сентябрь – Утым пайрем (Утымлан пуымаш).
14 сентябрь – Вўд йўкшымӧ кече.
14 сентябрь – 14 октябрь – Вўредышым чўктымӧ жап - ты жапыште кумалтышым огыт эртаре.
21 сентябрь – Вольык Илян. Маска вынемым ямдылыме кече.
27 сентябрь – Маска пайрем (верже дене).

Октябрь/Сес
14 октябрь – Мланде кылмыме кече. Угинде. Шыже пайрем.
16 - 24 октябрь – Еш да Тиште Керемет (Кугурак) кумалтыш-влак.
27 октябрь – Шыже Агавайрем.
28-30 октябрь – Ош лудо дене витнен кумалтыш (верже дене).
30 октябрь – Орвам кудалтыме кече.

Ноябрь/Йўштӧ
1 ноябрь - Шыже пайрем (Шыже рўдӧ). Маска малаш вочмо кече. Шурмаҥше кече.
3 - 8 ноябрь – Шыже Кўсӧ (верже дене).
10 - 13 ноябрь – Сӧс - вўредыш сынан мондалтше йўла (верже дене).
27 ноябрь – 6 декабрь – Теле Кўсӧ (верже дене).

Декабрь/Теле
22 декабрь – Шочйол водо. Пучымыш кочмо кече. Йўштӧ кува ден кугызалан пучымышым пукшымаш.
Шочйол – ожсо Шорыкйол. Эн кўчык йўд деч вара але икмыняр кече ончыч у тылзе шочмо але кушшо тылзе годым пурен.

Эсен ЭЛАЙ, марий мушан.