Семыкым кузе эртарыман

Семык пайремлан семык арнян шочмын ямдылалташ тўҥалман. Тиде кечын пурам шолтыман. Ожно тудым эҥер але корем воктене шолтеныт – 10-20 ведра наре. Пурам чўчкыдын мўй дене шеремденыт. Тидлан ондак мўйым шолтеныт, вара йўкшемденыт да пураш пыштеныт. Тыгай пурам «ужар шоҥан семык пура» маныт.
Семыклан чыла еҥланат у вургемым ямдылыман.
Кушкыжмын пєрт кӧргым эрыктыман, печым тєрлыман. Сурт кӧргыштє чыла кўмыж совлам мушман. Ший, вўргене, той арвер-влак улыт гын, йылгыжтарыман. Тыгак тўрлӧ пайрем кочкышым ямдылыман. Тўҥ верым шўраш когыльо налшаш. Тыгай когыльым ышташ уржа ложаш дене шере нӧнчык-руашым лугыман, тушко ик-кок муным чўчыман да вичкыж когыльо комым йӧрыман. Когыльо кєргылан шєреш шўльӧ шўраш пучымышым шолтыман. Тиде когыльо ныл лукан але пел тылзе сынан лийшаш.
Южо вере тиде когыльым вучыктеныт. Шўраш когыльым Кугу Юмылан але Мланде Авалан лўмлен удылыныт. Тиде йўла вучыктымаш манылтеш.
Шўраш когыльо дене пырля шыл когыльым кўэштман. Когыльє-влак дене пырля моло кочкышымат ямдылыман: перемечым, мелнам, шўрашан мелнам, муно пулашкам, оварчык муным, тўрлӧ эгерчым, пучымышым. Южо вере Семыклан шылаголым (судак) коштен ямдыленыт.
Кугечын тыгак сортам ямдылыман. Ожно кӧргыжлан мушым пўтыреныт, кызыт, муш уке гын, марльым кучылташ лиеш, но тудо ару лийшаш. Мушым але марльым пурла гыч шолашке – кече ваштареш пўтырыман. Ю. Вихманын возен кодымыжо почеш, Кугечылан 17 сортам чўктеныт, а Семыклан – 21 сортам. Семыклан тыгак эше кум кугу сортам ямдылыман. Нуно моло сорта деч ятырлан кужурак лийшаш улыт. Южо вере нине кум сортам Кугу Юмылан, Киямат тӧра ден Киямат савушлан да тошто марий-влаклан лўмденыт, моло вере Киямат тӧралан, Киямат савушлан да Тамык вуйлан.
Эше ик сортам утым кува ден утым кугызалан ямдылаш кўлеш. Нунылан сортам омса кышкареш пижыктен чўктат.
Семык водо пеш неле да эҥгекым конден кертше жаплан шотлалтеш. Йўдшӧ нерген ойлыманат огыл. Тидлан кєра кушкыжмын але ондакрак чодыра гыч лўмегож укш-влакым поген кондыман да кастене, укш-влакым ылыжтен, сурт-пече йыр шикшым тўтырен лекман. Капка меҥгыш, вичаш, мончаш, пєрт омсадўрышкӧ, чоклен, вўдым шыжыктыман. Пӧрт омса да вича капка ўмбалан шуанвондо воштырым керлман.
Молан вара Семык йўд тынаре лўдыкшӧ улеш? Калык ой почеш, Кугече деч Семык марте ялла мучко пўчкедыш-влак коштыт. Нуно пырыс, комбо але моло янлык, кайык сыным налын кертыт. Айдеме семынак коштыт гын, кидыштышт эре вашкўзӧ лиеш. Пўчкедыш-влак шым арня жапыште еҥ-влакын але ўпыштым, але вургемышт гыч изи лаштыкым пўчкын налаш тыршат. А лач Семык йўдым шўгарлашке локташ каят. Калык ой почеш, ожно тиде йўдым чўчкыдын локтызо-влакым шўгарлаште ваҥеныт, да, кучен кертыныт гын, але чот кыреныт, але пуштыныт.
Пўчкедыш-влакым тыгак яде еҥ, яде кува маныныт. Ю. Вихманын нунын нерген возен кодымыжо уло: «Яде еҥым пужа. Яде вургемым пўчкын наҥгая. Ӱпым пўчкеш, вольык пуным пўчкеш. Виге поген ситарымӧҥгӧ, шўгарла ўмбаке мия, кугу куэ вуйышко кўза, вара кўшычын унчыливуйын вола: «Ай, вуем коршта, ай, ай, йолем коршта, ай, ай, кидем коршта, ай, ай, мўшкырем коршта», - виге каласа. Вургем гыч пўчкышым наҥгаен яде-кува, яде-еҥ, наҥгайыме еҥжын вуйжо, мўшкыржӧ, кидше, йолжо корштат».
Семык йўдым моло осал шўлышат ялыш толын кертеш. Тидлан кӧра ожно марий-влак эр марте мален огытыл. Йўдым коклан пычал дене лўйкаленыт. Коклан ялым оролаш иктаж ял гыч посна рвезым тарленыт. Семык деч ончыч тудым сайын пукшеныт, йўктеныт. А Семык йўд эртымеке, ялым лекмешке воштыр дене лупшен колтеныт.
Семык кечын эрдене эрок кынелман. Кече нӧлтмӧ деч ончычак мончаш олтыман. Монча шумеке, ондак сурт кугураклан - пӧръеҥлан мончаш кайыман. Пеленже «пайремлан унала толшо-влакым» ўжын наҥгайыман. Пӧръеҥ-влак толмеке, ўдырамаш-влаклан мончаш пурыман.
Чыланат мончаш пурен лекмеке, коҥгаш олтыман, мелнам ыштыман да моло сийым ямдылаш тўҥалман. Чиян муным шолтыман. Мунын чотшо шотышто раш ой уке, но кумыт деч шагалже лийын ок керт. Икманаш, суртысо еҥ-влаклан чылаштланат кочкын ончаш ситышаш. Монча деч вара чылаланат у вургемым чийыман. Эрдене еҥ деке унала коштман огыл. Ожно эрдене толшо еҥым локтызылан шотленыт.
Семык вўргечын нимогай пашам ышташ ок лий. Ожно вольыкымат кўтўш колтен огытыл. Кушкыжмын кастенак нунылан ситышын шудым пыштеныт.
Мончаш пурен лекме деч вара сурт оза сорта чўкташ верым ямдылышаш. Кугезе-влакым ушташ посна ўстелым але теҥгылым шындыман. Тыгай теҥгыл але ўстеллан омсадўр гыч пурла лукым ойырыман.
Сортам тўрлє ялыште тўрлӧ вере пижыктат. Ятыр вере тидлан шоктем кучылтыт. Тидын годым шокте пундашке иктаж-могай пырчым пыштат – шыдаҥым, шўльым, шожым... Сорта-влак шокте йыр пижыкталтыт. Моло вере сортам ылыжташ мекшан пу комылям кучылтыт. Сорта чўктымє деч вара тиде комылям луктын кудалтыман огыл, тудым Семык ярня пытымеш пєрт кєргыштє кучыман, варажым пєрткоклашке поген пыштыман.
Чыла ямдылымеке – посна теҥгылеш тўрлӧ сийым вераҥдымеке, сурт оза упшым упшалын удылшаш. Удылмо мут тыгайрак лийшаш: «Киямат тӧра, Киямат саус, Узьмак вуй! Теве таче тўвыт тошто марийын пайрем кечыже. Поро кумыл дене тыланда сортам чўктена. Тоштыеҥ-влакым йўаш-кочкаш колтыза. Нуно тендан кидыште улыт. Таче ме нуным, мончаш пуртен, унам ыштен, сийлен мӧҥгеш ужатен колтена. Волгыдо вер капкам почын, (ачажым, кочажым, моло родо-шочшыжым лўм дене каласа) таче пайрем лўмеш луктын колтыза. Яндӓм (вес тўнян эн пундаш, пычкемыш ужашыже) сурадам почын, Семык верчын вигештымат ош кечыш луктын колтыза. Шочде кодшымат, лўмдымымат, утым колышымат кучен ида кодо».
Тиде шомак деч вара сортам чўктыман. Умбакыже тыгерак ойлыман: «Теве тыланда, Киямат тєра, Киямат саус, Узьмак вуй, сортам чўктена. Мемнан илышлан мелын лийза. Тоштыеҥ-влакым ида ойгатыл, кўлеш-кўлдымыла ида луктеде. Пайрем сайын ме тулакым пукшен-йўктен, унам ыштен колтена. Уло кўлешыштым тулаклан пуэна. Мо йодмыштымат шуктен миена. Йўла-вўлажымат эртаренна».
Тыге пелештымеке, мелнам катен, Киямат тєралан, Киямат савушлан, верже дене Узьмак вуйлан да колышо-влаклан шолыман. Чылаштланат «шужо» манман. Шокте йыр але пу комыляште чыла сортамат чўктымеке, омса кышкарыште утым кува ден утым кугызалан посна сортам чўктыман.
Сурт оза деч вара чылаланат, «шужо» манын, мелнам катен шолыман.
Колышо-влакым уштымеке, ўстел йыр погымо кочкышым кочкаш шичман. Муно-влакым, иктыжым колышо-влаклан пєрдыктен наҥгаяшышт кодымеке, эрыктыман да шўртє дене пўчкедыман. Кочкышым эн ончыч сурт озалан юмылтыман. Сорта-влак йўлен пыташ тўҥалмеке, тоштыеҥ-влакым пӧрт гыч ужатен лукман. Сорта йымалсе кочкышым капка воктеке луктын кудалтыман. Пӧрдыктен наҥгаяш кодымо мунымат тушкак шолыман.
Тоштымарий-влакым ужатымеке, пєртыш пурыман да икте-весе деч йодман: «Тоштыеҥ мом каласыш?». Вашмут тўрлє лийын кертеш. Еш кугурак кажне еҥлан тоштымарий лўм дене сугыньым пуышаш.
Пєртыш пурен лекмеке, родо-шочшо, пошкудо-влак деке сорта чўкташ але шўгарлашке кайыман. Но южо вере шўгарлаш кугарнян иже мият.
Семык деч варасе изарнят пайрем кечылан шотлалтеш. Тиде кечын южо вере кумалтышым эртареныт. Мишкан кундемыште Семык пайрем годым Агавайремым эртареныт. Тугеже, шўгарлаш вўргечын миеныт гын, Шелык кумалтышым тиде кечынат ышташ лиеш. Агавайремлан тыгак кугарня ден рушарня келшен толыт.
Эсен ЭЛАЙ ямдылен.