Урлык лукмо йўла

Ме возышна: Агавайремым тўрлє жапыште эртарен кертыныт: шурным ўдымӧ деч ончыч але вара. Тўрлє ялыште йўла изишак ойыртемалтын, коклан ик ялыштак Агавайремым тўрлӧ жапыште эртареныт. Коклан Агавайрем кок ганат эртаралтын. Мутлан, тидын нерген 1900 ийыште Чорай волостьыш толшо финн шымлызе Х. Паасонен возен. Серышыже тыгайрак: «1900 ийыште Чорай ялыште – молгунамсе деч ойыртемалтшын – Агавайремым кок гана эртарышт. Тидыжым, мыйын шонымаште, теве мо дене умылтарыман: ўмаште тыште кукшо игече шоген, шурно пеш начарын шочын».
Шоҥгыеҥ-влакын ойлымышт почеш, Шелыкыште Кугече годымат – шошо ага паша деч ончыч, Семык годымат – ўдымє деч вара кумалын кертыныт. Тидыже пайрем-влак могай жаплан логалме дечын шоген. Кугече вараш пурен, а шошо эр толын гын, Шелыкыш Кугече рушарнян лектыныт. Икманаш, кумалтыш суртышто огыл, а шелыкыште эртен. Кугече эр пурен да шошо вараш толын гын, Агавайрем але Шелык кумалтыш Семык арняште эртаралтын. Кумалтышым изарнян, кугарнян але рушарнян эртареныт (южо вере кушкыжмынат кумалыныт).
Тыште йодыш лектын кертеш: молан тыге ыштеныт? Молан Кугече ден Семык коклаште Агавайремым эртараш тыршен огытыл? Умылтарена – Агавайрем нине кок пайрем дене пеҥгыдын кылдалтын огыл гынат, тудым иктаж пайремже дене ушаш тыршеныт. Вет, Мишкан районысо калык ой почеш, Кугече ден Семык коклаште сортам чўкташ ок йӧрӧ, а кумалтыш годым эре сортам чўктыман. Тидлан кӧра, тўрлӧ амал верч, Агавайрем Кугече ден Семык коклаште эртаралтеш гын, кумалтыш сорта деч посна эрта. Эше мондыман огыл, ожно пайрем-влакым кунам лийшашым йӧршын вес йєн дене шотленыт. Вет эн ожно марийын арняже-влак лийын огытыл, варажым ик жап калыкна вич кечаш арня дене илен. Тунам, конешне, Кугече ден Семык коклаште шым арня нигузе лийын кертын огыл, Семыкын лўмжат весе лийын. Кугечым, кызытсе семын, тичмаш тылзе деч вара палемдымашат ожсо марийын огыл – тиде еврей йўла. Кугече шумер да перс-влакын у ийым палемдыме йўлаштлан лишыл. Перс-влак у ийыштым шошым кече ден йўд иктєр лийме жапыште, тылзым ончыде, палемденыт. Шумер-влак – у тылзе шочмым вученыт. Нунын воктене илыше моло калык-влакат тыге ыштеныт, а мланде паша да тудын дене кылдалтше йўла мемнан деке лач тушечын толыныт. Тугеже, марият шошым кече ден йўд иктӧр лийме жап деч вара у тылзе шочмым вучен манын кертына. Вет у ий марий йўла почеш нигузат тошто тылзын тўҥалын кертын огыл. Кугезына-влак у пашам тўҥалаш эре у тылзым вученыт, у идалыкым тўҥалашат тыгак у ий у тылзе дене пырля гына шочын кертын. Но еврей йўла негызеш шочшо христиан йўла йўланам палын луген.
Мутлан, 7 апрель – Благовещенье, Тер кудалтыме кечым налына. Марийын ожно чынжымак шошо тўҥалтыште Тер кудалтыме кечыже лийын, но кунамжым раш каласаш неле. А руш-влак молан лач 7 апрельым - Благовещеньем теле ден шошо коклалан шотлат? Нунын ойышт почеш – тиде Мария, Иисусын аважын, мўшкыреш кодмо кечыже. Вет Иисусын шочмо кечыже тылеч вара лач индеш тылзе гыч палемдалтеш. Ожно гын Тер кудалтыме кечылан, очыни, 4 апрель шотлалтын, вет Кавасе Лудо – Венера пыжашышкыже (Шокте шўдырыш) кандаш ий еда лач тиде кечын пєртылеш. А Ӱжара шўдыр - Венерам (тудак Кавасе Лудо, Юмын Ава, Юмынўдыр, Эр Суксо, Кас суксо) ожно кугезына-влак, моло калык семынак, кугун жапленыт да тўткын эскереныт.
Ынде урлык лукмо йўла деке пєртылына. Агавайрем ўдаш лекме деч ончыч эртаралтын гын, тудым тиде кумалтыш деч вара шуктеныт. Шелык – Агавайрем кумалтыш шошо ага паша деч вара эртаралтын гын, ўдаш лекташ жап шумеке. Тиде йўла нерген Ю. Калиев «Семык» книгаштыже раш возен, тыгак «Пайтара ялын историйыштыже» (икмыняр ий ончыч «Келшымаш» газетыште савыктенна) И. Ишкузин изишак возен коден. Пашаштым пырля чумырен йўла радамым рашемдена.
Урлык лукмо йўлам шуктымо годым Кугу Юмо да моло юмо-влак дечын полышым йодын кумалыныт. Тыгай кумалтышым кажне суртан ешыж дене мӧҥгыштыжӧ эртарен. Тыгодым, шурно ларыш муным пыштен, ўдышаш урлыкашым чокленыт. Сурт оза ешыж дене сукен шинчын пелештен: «Кугу Юмо, Шурно Шочын, Мланде Ава, сукалтен шинчын, тазалыкым йодына. Кугу Юмо, шурно перкем, эсенлыкым пу. Ик пырчым пыштен, шымле шым пырчым шочыктенат. Шочшо шурным муно гай пеҥгыдым, шолдырам ыштенат. Шыркажымат жапыштыже колтенат, йўржымат, шокшыжымат пуэнат. Мыланна шурно ден тичмашлыкым пу». Тыге пелештымеке, чоклымо муным ўдышаш шурно дене пырля комдыш пыштеныт, южо вере пелен налыныт.
Икымше гана ўдаш лекме годым эр йўдым лектын каеныт. Капкам лектын кайыме годым, умла гай куштылго да тул гай писе лияш манын, имне ончыко умлам да тул шолгымым шоленыт. Аҥа ўмбаке мийымеке, урлыкашым урлык комдышко, «орва пуч гоч але шергаш гоч кунам чараматырын лектын кертеш, тунам иже мыйын шурно поянлыкем налын кертышт» манын, кум кормыжым йоктареныт. Вара урлык комдышко 5, 7, 9, 11 муным пыштен (суртышто чоклымо годым пыштен огытыл гын), муно гай тўвыргє пырчан лийже манын, ўденыт. Ӱдымӧ почеш тиде муным тырмалаш мийыше йоча-влак погеныт. Пашам пытарымеке, чылан муно кочкаш шинчыныт. Кочмо деч ончыч ик муныжым мландыш урен пыштеныт - тўрлӧ осал деч, неле йўр да шолем деч, тул вўд деч арале манын, кинде нер дене пырля мландышке - Мланде водыжлан чыкеныт. Вара кодшо муныжым, йырге аҥаште улшо еҥ-влакым кычкырен конден, аҥа вуеш шинчын, пырля кочкыныт. Мучашлан ешараш гына кодеш: Ю. Калиев Нерге ялыште илыше А. Идылбаевын ойлымыжым возен коден, а И. Ишкузин шкенжын йоча да самырык жапшым шарнен возен.
Южо вере эртыше ийыште шурно лектыш уда лийын гын, ўдаш лекме деч ончыч посна «сўаным» ыштеныт. Тиде сўаныште качымарий гына лийын, ўдыр уке улмаш. Сўаным ышташлан икмыняр вуеш шушо рвезым погеныт. Нунын кокла гыч иктыже «каче» лийын, весыже – «савуш», кумшыжо – «кугывеҥе». Молышт качын йолташыжын рольжым модыныт.
Ӱдырым налаш нуно иктаж ял пасушко каеныт. Тушко миен, ўдырын ачаж ден аважлан аракам йўаш темленыт, ўдырыштым марлан пуаш йодыныт. Ачаж ден аваже «ўдырыштым» пуэн огытыл. Садлан нине рвезе-влак пасу перке ўдырым «шолыштыныт» да, имньыштым поктен, мӧҥгышкышт писын кудалыныт. «Ӱдырым» кондымек, иктаж-могай пасу тўреш сўан йўлам ыштеныт. Тылеч вара «шолыштмо» перке-ўдыр тиде пасушто илаш тўҥалын да тышакын шурно уҥымылан ўшаненыт (ИНФ. Э. Парсаев, Монар ял).
Ю. Калиевын возымашкыже ешараш гына кодеш: ожно, шоҥгыеҥ-влакын ойлымышт почеш, Агавайрем годым самырык рвезе-влакым вес ялысе шелыкыш мландым, а мланде дене пырля - перкелыкыштым шолышташ колтеныт. Моло-влак мӧҥгешла шелыкым ороленыт – йўдвошт тулото воктене шинченыт. Эше у шелыкым почмо годым иктаж ўдырын перке-ўдырын рольжым модмо нерген ойлымым колылтын. Но тиде йодышым эше рашемдаш кўлеш. Кӧ дыр мом-гынат шарна докан, але иктаж кушто возен кодымо. Тиде йўла нерген шарныше-влак улыт гын, «Келышмаш» газетыш возен колташ йодына.
Эсен ЭЛАЙ.