Шелык кумалтыш

Агавайрем кумалтыш – шошо ага паша тў‰алме але пытыме лўмеш кумалтыш, эрвел марий-влак тудым куралдыме пасушто – шелыкыште эртарат. Тидлан кєра кумалтышым тыгак Шелык кумалтыш маныт.
Марий-влак, у верышке куснен толмеке, ондак чодырам кукленыт. Тидын годым чодыран ик ужашыжым Кўсє кумалтышлан коденыт. Кўсыжє (финнла Хийси), очыни, лач пўртўс юмылан шотлалтын. Йырым-ваш чодыра кугу, а калык шагал лийын гын, кумалтыш чодыра покшеланак кодын. Ял-влак шуко лийыныт гын, Кўсє кумалтыш олмо посна отыш савырнен. Чодырам куклымо деч вара мландын ик ужашыжым куралде коденыт. Марий-влак тушто Мланде Он ден Мланде Ава але Киндым Шочыктышо Юмо илымылан ўшаненыт. Варажым тиде але нине юмо-влакым Агавайрем Юмо манаш тў‰алыныт. «Шелык» мут кушеч лекме шотышто раш каласаш неле. Шомак славян «целик» мут гыч лектын кертын, тыге южо вере руш-влак куралдыме мландым маныныт. Вес источник-влак почеш, мутлан П. Трапезниковын (Религиозные верования восточных марийцев, лекций-влак), П. С. Голубкинын (Тайна «Султан-Керемета», Туймазы, 1994) пашашт, ожно пырня-влак гыч ыштыме «алтарьым» «шэлык» маныныт. Г. Я. Яковлевын (1843-1912) возымыжо почеш, шилык – о‰а-влак гыч ыштыме те‰гыл («подобие лавок из досок»). Мишкан районысо ятыр ялысе шелыкыште «П» буква семын кум пырня киен. Но южо ялыште пырня-влак пура семын чо‰алтыныт, почела але шелык йыр киеныт.
Тўрлє источник-влакым шымлаш гын, рашемеш: Агавайремым тўрлє жапыште – шошо ага паша деч ончыч але вара эртарен кертыныт. Коклан кок ганат эртареныт, тыгай годым икымшыжым Изи Агавайрем маныныт, кокымшыжым – Кугу Агавайрем. Но южо вере чыла мє‰гешла лийын. Г. Я. Яковлевын возымыжо почеш (Религиозные обряды черемис. Казань, 1887), Царевококшайский уездыште шошо ага пытыме деч варасе кумалтыш Изи Агавайрем манылтын.
Агавайрем кумалтышлаште Юмылан вольыкым огыт пу, калык шелыкышке кинде, мелна, муно, когыльо, пура дене лектеш.
Агавайремын ик о‰ай ужашыже Мишкан районышто ожно Сўрем але Сўремым поктымаш лийын. Тудо тыгерак эртаралтын.
Агавайрем кумалтыш водын шелыкыште самырык рвезе-влак погыненыт. Нуно пеленышт ломбо воштыр але тоя-влакым намиеныт. Тоя-влакым тыгак пызле але шартне (шара‰ге) гыч лийын кертыныт. Ик тояже кужурак улмаш (кум метр марте), весыже – кўчыкрак (метр марте). Шелыкыште ондак тулым ылыжтеныт. Варажым рвезе-влак тулото йыр кум гана савырненыт да мландыште тойымо шнуй кўзым мушаш лийыныт. Тиде кўзє дене пайремлан ямдылыме посна кинде ден муным пўчкыныт, варажым кочкыныт. Тылеч вара эше ик гана тулото йыр савырненыт да ялышке Сўрем покташ каеныт. Илемын ик мучашыж гыч тў‰алын вес мучашыже марте вичкыж тоя але воштыр дене ме‰ге, пече, капка-влакым, корнышто перныше вольыкым, е‰-влакым «кыреныт». Марлан шукерте огыл толшо шешке лийын гын, тыгай суртышко пуреныт да шешке гыч, воштыр дене кырен, «шайтанжым поктен луктыныт». Сўремым поктышо-влак почеш кок е‰ муным поген коштын. Тыге, ял вошт эртымеке, ял мучаште воштыр ден тоя-влакым кумыте тодыштыныт, тулым ылыжтеныт да йўлатеныт. Воктене э‰ер йоген гын, э‰ерышкат шолен кертыныт. Тылеч вара пучымышым, муным шолтеныт. Кочмеке, тул гоч тєрштылыныт, куштеныт, муреныт, тўрлє модмаш дене модыныт.
Южо ялыште Сўрем Агавайрем водын огыл, а кумалтыш кечын эрдене эртен, тыгай годым тудо кече нєлтмє годымак тў‰алын. Рвезе-влак тыгак ял мучко капка-влакым кырен каеныт, почешышт кок рвезе муным поген. Нине муно-влакым кумалтыш деч вара тулышто кўктен кочкыныт. Тулышто муно-влак шорт-шорт шелыныт, олык мучко шаланеныт, коклан ломыж коклашат кодыныт. Тыге йўк дене пудештмым сайлан шотленыт, чер, шўкшендал-влак курык йымак, келге корем пундашке шылын куржыныт, шоненыт.
Ме уже возышна: Агавайрем ден Сўрем кунам эртыме раш огыл. П. Трапезниковын, П. С. Голубкинын да икмыняр моло шымлызын возен кодымышт почеш, тудо шошо ага паша деч вара эртаралтын. Х. Паасоненын (Пўрє уездыш 1900 ийыште толын) возымыжо почеш, Агавайрем кумалтыш шошо ага паша деч ончыч эртен. Тидымак 50-ше ийла нерген шарнымаште У Эшым ялын шочшыжо А. Игнаева возен. Ятыр е‰ Сўрем эртарымым ужын гынат, кунам эртымыжым ок шарне. Эше шотыш налман: автор-влак тўрлє ялысе марий-влак нерген возеныт. П. Трапезников ден П. Голубкин утларак мишкан марий-влакым шымленыт, Х. Паасонен – чорай марий-влакым. Нине яллаште Агавайрем ден сўремым тўрлє жапыште эртарен кертыныт.
Сўрем нерген посна кугу статьям возаш лиеш. Вет осал шўлыш ден шўкшондал-влакым тўрлє кундемыште илыше марий-влак тўрлє жапыште поктеныт – шошо тў‰алтыш гыч ке‰еж покшел (Петро кече - 12 июль) марте. Мутлан, А. Ф. Риттихын материалже-влак почеш (Оза‰, 1870), курык марий-влак ия-влакым Шертне рушарня (Вербное воскресенье) водын поктеныт. Олык марий-влак – мартыште у тылзе шочмо годым. Виклан палемден кодена – март революций деч ончыч кок арня вара пурен, йўлам, очыни, кызытсе жап дене апрель тў‰алтыште але покшелне эртареныт. Моло верлаште – эше варарак.
Могайрак вара тиде йўла – Сўрем? Могай шайтаным поктат? Вет ожно марий тудым пален огыл. Тидым рашемдаш тыршена.
Марий йўлам шымлыше С. К. Кузнецов (1854-1913) Сўрем мутым диалектический «шерем» - ужарге, шудо («зелень») шомак дене кылдаш тыршен. Но тиде мут Царевококшайский уездыште гына кучылталтмылан кєра ой чын манын каласаш єрын. Вес шымлызе И. Н. Смирновлан (1856-1904) С. Кузнецовын ойжо келшен. Тудо Сўрем йўлам посна пуше‰гым жаплымаш культ дене кылдаш тыршен. Возымыжо почеш, тиде йўла 19 курымышто Уржум уездыште аралалт кодын лийын. Тушто кажне ийын шўкшондал-влакым огыл, а посна парчаште але парчалаште (пук ветвей) шинчыше єртым поктен луктыныт. Ик жап гыч посна єртым поктен лукмаш шайтаным поктымашке савырнен. Вет ожно марий-влак тудым пален огытыл. Кеч-могай єртат айдеме деке порат, осалат лийын кертын - чылажат тудын койышыж деч шоген.
Парчаште шинчыше єрт ожно кудыводыж дене кылдалтын лийын. И. Н. Смирновынак возымыжо почеш, ™пє марий-влак кудыводыж илыме вер семын кудышто посна парча-влакым араленыт. Нине парча-влакын значенийыштым умылтарашлан нуным одо «модор-влак» дене та‰астарыман. П. И. Рычковын (1712-1777) возымыжо почеш, одо-влак кудыводыж семын куалыштышт але пєртыштышт нулго (нолкож) лўсым араленыт, нуным «модор» маныныт. Нине лўс-влакым одо-влак посна пуше‰ге гыч пўчкын налыныт, тиде пуше‰ге ожсек илемым аралыше пуше‰гылан шотлалтын. Но одо-влак тыгай лўсым вашталтыде араленыт, а марий-влак кажне шошым вашталтеныт.
Агавайрем годым посна пуше‰гым жаплымаш марий-влак коклаште кужу жап аралалтын. Царевококшайский уездысе Арбан волостьышто посна куэште сортам чўктеныт, а укшлаштыже солык-влакым сакаленыт (Н. Троицкая, Черемисы Арбанской волости). Уржум уездысе Шернур селаште самырык шешке кондымо муным кум гана пуше‰ге гоч шоленыт. Муно таза кодын гын, илышыже пиалан лиеш маныныт, шаланен пытен гын – сай огыллан шотленыт.
Шуко вере, Агавайрем кумалтыш посна отышто эртаралтын гын, лў‰галтыш-влак шогеныт. Лў‰галтыш кушкыл-влаклан кушкаш полшышо Юмынўдыр да Юмын Ава дене кылым ончыктен, каваште нуно Эр ™жара шўдыр (Венера) дене кылдалтыныт.
Сўремым да осал шўлышым поктымашым мучаш марте рашемдаш манын, И. Г. Георгин (1729-1802) возымыжымат шотыш налде ок лий. Тудо марий-влакын посна пуше‰геш писте шўм гыч ыштыме фигура-влакым сакалымышт нерген возен, нине фигура-влакым кугезына-влак кудыводыжлан шотленыт улмаш. Очыни, нуным лач Сўрем годым сакаленыт.
Кудыводыжым шошым пўртўсыш луктыш сакымаш тўрлє калыкын перкелык юмыштым пасушко лукмо йўлаштым ушештара. Мутлан, эрвел эстон - сету-влак тыгай юмым Пеко але Пекко маныт. Тудым пу але шыште гыч ыштеныт да клатыште араленыт. А ўдымє годым пасуш луктыныт. Карел-влак тыгай идолыштым Пеллон Пеко маныныт, финн-влак – Метсик (чодыра мут гыч). Пеко сынан идол-влак марий-влакынат лийыныт. Нуным, мутлан, Йошкар-Оласе Т. Евсеев лўмеш музейыште ужаш лиеш. Но музейысе мужырым, тушто пєръе‰ да ўдырымаш сынан фигура-влак шогат, сурт кува ден сурт кугызаланат шотлаш лиеш.
Очыни, марий-влакын Пеко сынан посна юмышт лийын огыл, а тудын рольжым кудыводыж модын. Але икгай сынан кок «юмо» иктыш ушненыт. Илем ден е‰-влакым аралыше посна пуше‰гым жаплымаш, кудышто тудын укшыжым аралымаш йўла, очыни, мланде пашам ышташ тў‰алме деч ончычак шочын. Сўрем мут кельт-влакын Кернунн юмыштын лўмжым ушештара. Кернунн але Цернунн лўмжє тўкан, шуран манмым ончыкта. Сўремат шур (тўкє) мут дене кылдалтын кертын. А тўкє тыгак Мер пуше‰ге дене кылдалтын. Вет ожно ўшаненыт: мланде – кугу шордо, а тудын тўкыжє – тўня покшелне шогышо Мер пуше‰ге. Кернунн гын латыш Юмислан да шумер Думузилан лишыл улеш, нуно чыланат перкелыклан мутым кучат. Сету-влакын Пекоштат нунылан лишыл. Тугеже марий кудыводыжымат нунын радамышке пурташ лиеш. Рашрак лияш гын, тудын тыгай фнкцийжат лийын.
Ынде рашемдаш тыршена, а ожно мо пагытыште Сўремым эртареныт? Вет Марий Элыште тиде Кўсє годым эртаралтше пайрем. Рашрак лияш гын, нуно Кўсє кумалтышым Сўрем маныт. Мут шотышто раш огыл, но шайтаным поктымо – кудыводыжым але тудын илыме вержым уэмдыме, кудыводыжым але шўкшондал-влакым ке‰ежлан пўртўсыш поктен лукмо йўла кунам эртаралтмым рашемдаш лиеш. Агавайрем кумалтыш маланде паша дене пе‰гыдын кылдалтын гын, Сўрем утларакшым сонарзе пайрем. Тушто тў‰ рольым муно модеш. А ожно сонарзе-влак чывым да моло ютым ашнен огытыл, тугеже муным шошым гына поген кертыныт. Мутлан, кайык лудо-влак апрель покшел гыч май тў‰алтыш марте мунчат. Тугеже акрет жапысе Сўрем тиде жап деч варарак эртаралтын кертын огыл.

Эсен Элай.