Келшымаш
-3 °С
Пылан
Все новости
Тазалык
8 Пургыж 2023, 10:25

4 февральыште Мишкан селаште кугурак ийготан да илалше-влак коклаште ече дене таҥасымаш эртен

Нерге ялын шочшыжо Самига кокам, уста эмлызе семын шкенан кундемыште веле огыл, мўндыр верлаштат сайын палат, йот эл гычат эмлалташ толшо-влак улыт.

4 февральыште Мишкан селаште кугурак ийготан да илалше-влак коклаште ече дене таҥасымаш эртен
4 февральыште Мишкан селаште кугурак ийготан да илалше-влак коклаште ече дене таҥасымаш эртен

Нерге ялын шочшыжо Самига кокам, уста эмлызе семын шкенан кундемыште веле огыл, мўндыр верлаштат сайын палат, йот эл гычат эмлалташ толшо-влак улыт.
Тений февральыште тудо 95 ийым тема. Ме тудын дене пошкудо улына. Ик кечын Самига кокай мыйым шкеж деке кычкырал пуртыш: «Мыйын эмлызе улмем нерген шуко гана газетеш возеныт, телевизорыштат ончыктеныт. Ынде ийготемат шагал огыл. Рвезе тукымлан ойлен кодымем шуэш, кузе мемнан йоча жапна, рвезе ўмырна эртен. Шуко йўштым, шокшым ужылтын, тынар илем манын шоненат омыл. Шўжарем, возет ала мыйын тӧрсыр илыш корнем, тек рвезе тукым палыже, могай нелылык воштат илен сеҥаш лиеш», - сӧрвален йодшыла ўмбакем ончале.
Пагалыме пошкудем нерген шкежат возаш шонен коштам ыле, но шоҥго еҥым тургыжландараш, эртыше жапыш уэш пєртылташ ала-молан айманенам, чонжым сусыртем манын лўдынам. А кунам шкеже темлен гын, кугу кумылын кидышкем ручка ден тетрадьым нальым. Вигак каласен кодем, кокайын ойлымо йылмыжым, стильжым тўрыснек арален кодаш тыршенам.
Аликова Самига Александровна 1928 ийыште Нерге ялыште Александр ден Алим Байрамгузинмыт ешеш шочын. Андрей ден Андриян изашт почеш ешыште кумшо икшыве лийын. Ачаже колхозышто шофер лийын пашам ыштен. Но пиалан илышыже кенета кўрылтын - кум ияшыж годым аваже колен колтен.
«Изавамлан ӧпкем уке гынат, шукыжым еҥ сомыл ыштен мўшкырым теменам, - шарналта кока. - Урем гочышто Савлий павай ден Матрена кокай илат ыле. Пеш поро ыльыч. Кинде шултышым огыт чамане ыле.
10 ияшем годым финский война тўҥале, ачамым тушко наҥгайышт. А мыйым колхоз столовыйыш поварын полышкалышыжлан нальыч (Калий кувай повар ыле). Мый вўдым нумалам, пум пуртем, пареҥгым саратем ыле. 1941 ий. Кугу война тўҥале. Ме - Пексыле, Яндалче, Майка, Лизук, Малика, Рая - пасушто сорла дене уржам тўредына, шудым солена, кылтам пуртена. Пӧръеҥ-влак чылан войнаш кайышт. Пасум имне дене куралына, а тырмам кид дене шупшына ыле. 1944 ий пешат йӧсӧ ыле. Век чарныде йўр йўрӧ, вольыклан кормам ямдылашат кече ыш лий. Уло имне-влак колышт. Ужылто ынде, колышо имньымат кочкаш логале. Пўрє ола гыч урлыкашым шкенан елка дене нумална. 10 килом кондет гын, 300 грамм пурса ложашым пуат ыле, кугурак капан ўдырамаш-влак 20 килоан мешакым нумал кондаш тєчат ыле. Нунылан ик кило пурса ложашым пуат ыле. Пеш неле ий лие. Мыняр икшыве, мыняр аза колыш. Южо ешыште кече почела икшывым тойышо-влакат ыльыч.
1945 ий шуо. Война чарныш. Ялна гыч кайыше пӧръеҥ-влак кокла гыч пелыже ыш пєртыл. Мыйынат Андрей изам ыш пєртыл.
1946 ий. Ял гыч 7 ўдырым, 4 эргым Уфашке кўртньӧ корно воктене кок пачашан кермыч пєрт ыштымашке колтышт. Йолышто йондал, вынер тувыр дене кок арня чытышна. Кермычым, растворым нумална, план темеш гын, кочкаш пуат, огеш тем гын - огытат пукшо. Ме тушечын ялышке шылын толна, суртышко толын ўстел коклаш шинчын гына шуктышна, мемнам кучен наҥгайышт. Судитлышт. Уфа ола гыч поезд дене Новокузнецкий олашке шуктышт. Нерге ял гыч нылытын, Иштыбай да Терекей ялла гыч 7 ўдыр ыльна. Тушто японский пленный-влак дене пырля стройкылан траншейым кўнчышна. Пеш шуко колышо японец-влакым ужаш вереште.
Аксай Александр, Лаймыр Алексей, Майка пырля коштна. Кум тылзе гыч оҥна гыч судимость номерым нальыч. Мемнам Кемеровский область, Ленинск-Кузнецк-Кузбас 2 №-ан шахтыш пашаш наҥгайышт. Илышна финский пӧртыштӧ, 3 тылзе мланде ўмбалне грузчик лийын ыштышна. Вара шагат чот дене шахтыш пурташ тўҥальыч, кирка дене шўчым рует, вагонеткыш оптет, электричка дене шупшыктат. Иштыбай, Терекей ялла гыч 7 тотар ўдыр дене пырля ыштышна. Флюда лўман ўдыр пеш мурызо ыле. Эртак шахтыш волымо годым татарла тыге мура ыле, мыйын ушешем тиде муро ўмырешлан сералт кодын.
«Шахтер вола мланде йымаке,
Кидеш куча лампыжым.
Кандаш шагат коклаштыже,
От уж дўнчан волгыдыжым».
«Резык пелне пуйырен гынат,
Мланде пелне ынже пуйыро».
1948 ий октябрь тылзыште мӧҥгеш толын пурышна, а ноябрь тылзыште Яман-Елгашке чодыра ямдылымашке колтышт. Куш пурет? Кает ынде. Утарен налше ача-авам уке. Куш колтеныт, туш каенам. Адак гынат йолышто йондал, капыште мыжер. Кум теле коштна, первый теле - Атамановкышто, вес теле - Барашевыште, вара - Кирзяште. Тушто могай йӧсылыкым Яман-Елгаш мийыше еҥ веле пала.
Йолышто ыштыр кем гае колт-колт кылма, кум кечылан пєрык йондал комарла. Нерге ял гыч Яндалче, Лизук, Майка, Шаяхмат да молат ыльна. Шаяхмат павайым чодыраш она кондыштаре ыле, тудо йондалым пидеш ыле алмашлан, мончаш олта, эр марте ыштырнам кошта ыле.
Яман-Елга гыч толына, кеҥежшылан Свердловский чодыраш торфым лукташ колтат ыле. Торфышто купын лавыраште шукыжым чарайолын шогена ыле. Ынде шонем, купын лавыражын пайдаже йоллан эм лийын. Телым чодыраште вошт кылмыше чапаем-влак мыйым 95 ий мланде ўмбалне кондыштарат.
Пелне коштын шерем теме. «Тынар индыралт илымешкем, лучо кўчызылан гынат марлан лектам ыле», - манмемым Юмо кольо чай. Еҥ кидыште пашам ыштен кушшо тулык эрге Алек Андриян дене пырля илаш тўҥална. Сўаным еҥ пӧртеш ыштышна. Шаде эҥер воктене орол будка ыле, тудым омыж дене леведна, печым печышна, пакча емыжым шындышна. Первый эргына тиде пєртешак шочо.
Кок ий гыч, ял кўтўм кўтен, у пӧртым ыштышна. Йыван павай пилорамыште ышта ыле, тудо полшыш. Ял калык, пошкудо-влак пеш полшышт.
Теве тыге йол ўмбаке шогалын, олян гына илаш тўҥална. Мый фермыште чывым ончаш тўҥальым, марием конюх лийын пашам ыштыш.
Пошкудо Петропавловка ялыште сепараторный пунктышто шым ий лаборант да заведующий лийын ыштышым. Тиддеч ончыч Туймаза олаште 1 тылзе лаборантлан тунем тольым. Тунеммемын пайдаже пеш кугу лие. Сепараторный пунктна кундемыштына эреак сеҥышыш лектын, жирность пеш сай ыле, тувыртышын да ўйын качествыже кўкшӧ лиеш ыле. Иканат растрата ыш лий. Андреевка, Корак, Монар, Нерге, Шаде Шогертен, Мокрушино, Кигазы, Родыгино гыч шӧрым шупшыктеныт. Эрдене вич шагатлан шкенан ушкалым лўштем да пашашке куржам ыле. Тунам холодильник уке. Шошым, Шаде эҥер гыч ийым пўчкеден, кок нєрепым теменна, кеҥеж гоч тиде нӧрепыште продукцийым сакленна.
7 ий гыч кугу уремыште Димит лўман руш деч кугу сурт оралтым нална. Ныл икшывына шочо. Иктыжымат больницеш шочыктен омыл: то пу руаш мийыме годым чодыраште, то вўдлан волымо годым памаш корнеш, то пасуеш шочыктенам. Пенсийыш лекмешкем сельпошто ыштышым, продавец, завсклад, завчайный лийын ыштышым. Тунам вет Нергыште кугу гына чайный, сельпо, пекарня пашам ыштышт. Караидель, Аскын район машина-влак чыла Нерге ял гоч эртеныт. Ялыште пеш ямле ыле. Уремыште кугу радио, кечыгут музыка шергылтын.
Александр ачамын аваже Самига кувавам (шочынжо Шогертенеш) еҥын, вольыкын тєрштышє йыжыҥжым шындылеш ыле, эм шудым кучылт мошта ыле. «Кызыт изи улат, кугемат гынат 40 ияшет марте еҥым ит тўкале, 40 ий деч вара гына, кумылетлан келша гын, еҥым эмле. Аракам умшашкетат ит нал, ит тунем шакшылан», - манеш ыле кувавам.
Лачак нылле ияшем годым Андрей эргымын футбол дене модмашеш йолжо тӧрштыш, мый йолжым тєрлатышым. Тылеч вара моло еҥланат полшаш тўҥальым. Тыге шарлыш эмлызе лўмем. Мыняр тӧрштышым шынденам, мыняр шылыжым тӧрленам, мыняр икшывыдыме ўдырамашлан йочан лияш полшенам - чотшат уке, омат чотло.
Ынде илыш пеш айват. Ыштет гын пашам, оксам тўлат. Магазиныште виге уло, нал да чие, нал да коч. Мыйын ныл икшывем, 18 уныкам, 17 кугезе уныкам улыт. Теве ик уныкам унала наҥгая, теве вес уныкам унала вуча. Чыланат кадырлат.
Илыш гына ончыкыжым тыныс лийже, мемнан тукымлан вочшо нелылыкым уныкана-влаклан ужаш ынже пуйыро манын Юмо деч йодам. Эртыше ўмырым угыч савыраш огеш лий, молыланат вочшо мемнан ўмыр кужытна».
Йєн дене пайдаланен, Самига кокайым шкемын, верысе ветеран-влак совет да тудын председательже М. Гареева, тыгак уло пенсонер да ял калык лўм дене алал кумылын 95 ияш юбилейже дене саламлена да шўдє ий марте илаш тыланена!
Тек эре лий тый поро,
Пиал тыйым ынже кодо,
Лийже тазалык, лийже куан.
Лий тый кужу ўмыран!
Дина АЛЕКСАНДРОВА,
Нерге ялысе ўдырамаш советын председательже

4 февральыште Мишкан селаште кугурак ийготан да илалше-влак коклаште ече дене таҥасымаш эртен
4 февральыште Мишкан селаште кугурак ийготан да илалше-влак коклаште ече дене таҥасымаш эртен
Автор:Фирдаус Кадикова