Районын кокымшо гана шочмыжо

Мишкан район 1930 ий 20 августышто шочын. Лач тиде кечын республикыштына административно-территориальный шелалтмашым вашталтыме. Лач тиде кечын Мишкан села районын р¢дышкыжº савырнен. Тудым, Мишкан да Чорай волость-влакым ушымеке, ыштыме. Палемден кодыде ок лий, районышко Чорай волостьысо икмыняр ял пуртымо огыл. Мишкан районыш тыгак ончыч моло волостьысо икмыняр ял пурен: Кизганбаш волостьысе Кугу Шаде да Мавлют сельсовет-влак, Удельно-Дуваней волостьысо Янагуш сельсовет, Надеждинский волостьысо Пайтара сельсовет. 1933 ийыште районышко тыгак Новотроицкий сельсоветым пуртымо. Мишкан селаште ты жаплан «Комун корно» газет лектын. Но вот школ, кыдылаш огыл, тичмаш огыл кыдалашыжат, лийын огыл. 1877 ийыште шочшо тюналтыш школ гына пашам ыштен улмаш. Район рюдылан тиде кугу ситыдымаш лийын. Тидлан кºра Мишканыште колхоз молодежь школым (ШКМ) почаш лийыныт, но тудлан келшыше зданий лийын огыл. Туныкташ вер укелан кºра, школым, Мишкан колхоз молодежь школ семын, Петропавловка селаште почмо. Тушто тудо 1935 ий марте верланен, лач тиде ийыште селаште у кермыч зданийым чонымо. Школ 1 сентябрьыште почылтын, кокымшо пачашыжым тунемме жапыште чонымо. Кузе иканаште туныктеныт да чоненыт, раш огыл. Зданийым мучаш марте 1939 ийыште гына чонен пытарыме. Ту жапыште ик пошкудо районыштат тыгай школ лийын огыл. Икманаш, кугешнашна вер лийын. 1932 ийыште Мишкан селаште машинно-тракторный станций (МТС) почылтын. Тудым почмаш колхоз пашае‰-влакын ятыр пашаштым куштылемден. МТС, кертмыж семын, колхоз-влаклан техника дене полшен. А колхоз-влак ту жаплан уже кажне ялыште лийыныт. Мутлан, Мишкан селасе колхоз Крупская люмеш лийын. Тыге кумлымшо, шуко ойгым кондышо ныллымше, витлымше ий-влак эртеныт. Районна, моло район-влак семынак, ял озанлык продукцийым ыштыме да ужалыме шотышто планым темаш тыршен. Ты жапыштак тюрлº объектым чонаш да калыкын илышыжым саемдаш тыршеныт. Культурно-просветительский пашамат мондымо огыл - идалык еда школ, библиотека, клуб, медучреждений-влак почылтыныт. Мишкан селаште Кугу Отечественный сар деч ончыч ятыр зданийым чонымо. Мутлан, кермыч гыч – Рюдº районный больницым, амбулаторийым, пожарный депом (тушто варажым «Мир» кинотеатр верланен), МТС мастерской да кок пачашан школым. Пу гычат ятыр зданий чоналтын. Мутлан, кок пачашан пºрт-влакым ятыр ыштеныт. Кугурак-влак Советский уремыште верланыше пу зданийым шарнышаш улыт. Тушто ик жап районный военкомат верланен. Кугу объект-влак кокла гыч тыгак Кемий да Урьяде гидроэлектростанций-влакым палемдыман. Районыштына Кемий ГЭС-ым 1937 ийыште чонаш тюналме. 1940 ийыште чонен шуктымо. ГЭС-ын куатше 200 киловатт лийын, тудо электричествым 19 колхозлан пуэн. Нунышт тиде ГЭС-ым озанлык йºн дене чонаш полшеныт. Рашрак лияш гын, шке вийышт дене. 500 киловатт куатан Урьяде ГЭС-ым витлымше ийла тюналтыште чонен шуктымо. А промышленный электричество районышкына кудлымшо ийла тюналтыште гына толын шуын. Икманаш, район илен да виянын. Кугу Отечественный сар жапыште да тудын деч вара, конешне, чылалан неле лийын. Но ту жапыште пютынь эл кугу нелылыкым чытен. Район газет кумлымшо да ныллымше ийла тюналтыште марла гына лектын, но ныллымше ийла покшелне рушлат лукташ тюналме. Тудо «Красная заря» манылтын. Но кугытшо изирак улмаш. Ик жап гыч кок тюрлº газет олмеш ик газетак рушла да марла лекташ тюналын. Рушлаже «За коммунизм!» манылтын, марлаже – «Коммунизм верч!». 1950-ше ийлаште изи колхоз-влакым кугурак тюшка озанлыклашке чумырымо. Тыге районыштына чылаже 58 колхозым ыштыме. Тиде Сталин годымак лийын. Хрущев годымат кугу событий лийын, тудо калыкын илышыжым палын вашталтен. Мишкан селаште машинно-тракторный станцийым петырыме, техникым колхоз-влаклан шалатыме. Тылеч ончыч нунын грузовой полуторкышт гына лийын. Кажне колхозышто икте але кокыт дене. Тидын годым машинадыме колхоз-влакат лийыныт. Тылеч вара Нотороицкий гыч Кигазытамак марте озанлык-влакым кугу «Мишкан» совхозыш ушымо. Эше кугурак событий изиш варарак лийын. 1962 ийыште ту жапыште улшо чек-влак почеш район-влакым пытарыме да кугемдыме, посна «территориальный производственный управлений-влакым» ыштыме нерген увер толын. Тыге район р¢дылаште чыла организаций-влак петыралтыныт да паша участок-влак гына кодыныт. Управленец-влакым сократитлыме да Пюрº олашке илаш куснаш кюштымº. Район газетат ºрдыжеш кодын огыл. Тыге «За коммунизм!» ден «Коммунизм верч!» газет-влакын илышышт лугыч лийын. Ынде ик кугу Пюрº районыш, рашрак лияш гын, «Бирский территориальный колхозно-совхозный производственный управленийыш, пурышо куд районлан ик «Победа» газет гына лектын. Тушто, конешне, чыла озанлыкын илышыж нерген возаш йºн лийын огыл. Икманаш, СССР вуйлатыше Никита Сергеевич Хрущевын вашталтышыже нигºлан келшен огыл. Ик жып гыч тиде вашталтышым «волюнтаризм» манын люмденыт, но 1962 ийыште тореш пелешташ нигº тоштын огыл. 1964 ийыште КПСС ЦК-н октябрьский пленумыштыжо Н. С. Хрущевым отставкыш колтымо да вашталтышыже-влакым тºрлаш тюналме. А нуно ту жаплан шуко погыненыт улмаш. Ондак район-влаклан шеледымашым пºртылтымº. БАССР Верховный Совет Президиумын указше почеш ончычсо административный чек-влакым пºртылтымº. Мишкан угыч районын рюдыжº лийын, икманаш, кокымшо гана шочын. Организаций-влакым чыла селашке пºртылтымº. Газетат Мишканыш пºртылын, но люмжº вашталтын. Ты жап гыч тудо (марлажат, рушлажат) «Дружба» манылташ тюналын. Районым пºртылтымеке, икымше секретарь пашам Николай Трофимович Лысенко ышташ тюналын. Селана 70-ше ийлаште палын вашталтын. Ты жапыште ятыр производственный да социально-бытовой объектым чонымо, кок уремым асфальт дене вакшме, Мир уремыште шуко пачеран пºрт-влакым чонымо, селаште пушенге-влакым шындыме. Озанлык-влакымат уэмдыме. Нине ийлаште районыштына лу колхоз гына кодын, кажне колхозыш икмыняр ял пурен. Утыж дене кугу «Мишкан» совхозымат реформироватле, тудын й¢двел ужашыжым ойырымо да «Рефанде» совхозым ыштыме, ик жап эше ик – изирак «Заря» совхоз шочын. Теве тыгерак кокымшо гана Мишкан район шочын.

Геннадий ЛЕГОСТАЕВ.