Марий мушан - Эсен Элай

Мый изинекак моткоч уста, чылажымат пеш куштылгын ыштыше, нунылан Юмыжак полшен шога маныт, ен-влаклан кєранен иленам. Тыгайже тўжем, миллион ен кокла гыч икте гына лиеш, очыни. Но тыгодымак ме иктым шотыш огына нал, огына уж - воктенна улшо е‰-влакат тыгай радамыш логал кертыт улмаш. Могай гына марий ялым от нал - кажныштыже шке шотан талант-влак илат. Налаш, мутлан Чорай кундемым. Чорай ялын ик шочшыжо Яныш Ялкайным ойлымат сита. А тудын гай ен-влак шагалын улыт мо? Гельсий Зайниевын (тудат Чорай кундем гыч) возымыжым шергал лекташ гын, моткоч шуко лўмлє е‰на-влак лийыныт. Чорай гыч торашке от кай, Октябрь ял уло. А тушто ўмыржє мучко кевытыште сатучылан ыштыше Амиза кувай пенсийыш лекмекыже, верысе калыклан кугу поэтыш савырнен. Кок книгам савыктен луктын. У Эшым ялым ончалаш гын, Николай Яметовын лўмжат сита шонем. Ардаш ялым таче Хамитовмыт еш чапландара, Эшым ялым Кармазин тўнямбал кўкшытыш луктын. Токтар-Измарыште Вячеслав ден Валерий Абукаевмыт кугу пагалымашым сулен налыныт. Кульчубайыште Гельсий Зайниев, марий клыкын пагалыме артистше Андрей Андриянов да моло-влакат ялын лўмжым нєлтат. Тымбайыште Олег Иркабаев, жапыштыже Емельян Аптраев ден Саша Николаев (коктынат узьмакыште улыт), Тєргымдўрышто Юрий Байгуза, Пўнчерыште Алексей Иванов, Монарыште Геннадий Шамшиев, Нергыште Светлана Каншаева, Шаде Шогертен гыч Любовь Абукаева да молат калыкнан лўмжым нєлтеныт да нєлтат. Нунын колаште южо енже таче мемнан коклаште укелыт, но нунын лўмышт кундемыштым тачат чапландарат. Лудшо-влак вуеш ынышт нал, мый тыште каласыме ен- влакын кє улмыштым, чап лўмыштым ом возо. Нуным чылан палат да пагалат. Мишкан велыш толмо годым эн ончычак Ирсай, Гельсий Зайниевын возымыж почеш Ырсаял, вашлиеш. Тиде ял Алексей Искандаровын лўмжє дене чак кылдалтын. Умбакыжат ойлен каяш лиеш ыле, но таче мый лач Ирсай ялеш чарнынем. Тиде ялыште илыше, редакцийыште пашам ыштыше Вячеслав Камилянов нерген ойлынем. Тудым районышто илыше-влак мушан Эсен Элай лўм дене сайын палат. Эсен Элайын лўмжє районышто гына огыл, а чумыр Башкирийысе марий яллаште илыше-влаклан, тыгак Марий Элысе да вес регионласе марий-влаклан сайын палыме. Тудын ямдылыме Марий календарьже таче тўнямбалне икте веле. Вашке тудым савыктен лукташ шонена. Спонсор полышым пуаш шонышо-влак лектыт манын ўшанена. Ме тудын дене пырля пашам ыштена. Кє тугай вара марий мушан Эсен Элай? Шочын тыглай кресаньык ешыште. Ту жапыште колхоз ден совхоз-влак виян лийыныт, нигєлан паша деч посна шинчаш эрыкым пуэн огытыл. Сандене изи Славам аваж ден ачаже чўчкыдынак кова ден коча дене коденыт. Тидыжак, очыни, тудын ончыкылык пўрымаш корныжым ончыктен. Кочаже, Василий Искандаров, пеш шуко марий йомакым пален. Уныка-влаклан (Слава деч посна эше Ростислав изаже лийын) чыла вере, олыкыш шудо солаш кайыме годым, чодыраш пу ямдылаш але снеге погаш кайыме годым, йокрок ынже лий манын, эре йомакым ойлен. А уныка-влакын изиш кугеммекышт, марий калыкын историйже дене палдараш тўналын. Каласаш кўлеш, Камиляновмыт да Искандаровмыт музыкальный еш лийыныт. Василий кочаж ден Вячеславын ачаже музиканым мастарын шоктеныт, Ростислав изаже - музыкант, а павайже тўнямбал кўкшытыштє палыме композитор. А Вячеславын пылышыжым, икана чодыраште мєр погымыж годым мален колтен улмаш, маска тошкал эртен. Кочаже ужын шуктен огыл, очыни. Мурен ок мошто. Но… рушла ойлат вет, поэт-песенник. Мурен ок мошто, а мурылан мутым пеш устан сера. Шочмо элын историйжым, тўвыра ден сымыктышыжым шымлаш йєратыше рвезе школ деч вара Йошкар-Олашке тунемаш пураш каен. Ик вузышто историй факультетыш йодмашым пуэн. Илышыште эре тыге, ялыште илыше марий йоча-влак ожно эре марла мутланеныт да руш йылмым начаррак паленыт. Вячеславланат тунемаш пураш руш йылме чаракым ыштен. Пўрымаш деч от утло маныт. Вячеслават ончыланже цельым шынден - руш йылмым сайын тунемаш. Тидлан кєра, ик жап пашам ыштымеке, Йошкар-Ола гыч пєртылын да Пўрє оласе пединститутышто филологический факультетыш (марий отделенийыш) тунемаш пурен. Ты гана руш йылме да литератур дене экзаменым сайын сдатлен. Марла тунемаш ик амал таратен. Икана Ирсай ялысе библиотекыш пурымыж годым кидышкыже марла-рушла мутерым налын да моткоч чот єрын - тудо пеш шуко марий мутым ок пале улмаш. Чын лияш гын, мутерысе мут-влакым нигє чыла ок пале. Но Вячеслав ончыланже шочмо марий йылмыжым «от и до» тунемаш цельым шынден да шке семынак, репетитор деч посна, тунемаш тўналын. Марий пединститутыш тунамаш пурымыж годым рушла начарын палымыжлан кєра студент радамыш логал кертдыме айдеме, ындыжым почеламутлам рушла сераш тўналын. Возымыжо Бирский районысо «Победа» газетыште чўчкыдын савыкталтын. Но икмыняр ий гыч изинекак шочмо элын, шочмо ялын историйжым палаш тыршыше рвезе кенета тунеммыжым кудалта да Благовещенск районысо ик школышко историклан пашам ышташ кая. Тудынсамырыкше годымак историк лияш кумылжо, очыни, сенен. Историйым туныкташ тўналмеке, Бирский педагогический инситутыш историклан заочно тунемаш пурен. Икманаш, школ деч варасе шонымашыжым илышыш пуртен. Ты жапыштак ятыр почеламутым возен. Ик жап школышто пашам ыштымекыже, сайын возен моштымыжым пален, тудым редакцийышке пашашке ўжын. Вячеслав Анатольевич келшен да ме пырля марла газетым лукташ тўнална. Пашам ынде ятыр ий пырля ыштена. Чўчкыдын творчество нерген мутланена. - Кузе тыгай сай почеламут-влак шочыт? - йодым икана Вячеслав деч. Тудын мыскара вашмутшо мыйымат почеламутым возаш таратыш: - Пурен возам диваныш, шинчам петырем да потолокыш ончем, а тушто почеламут-корно-влак койыт, мый сокыр шинчам денак, тудым почам гын, корно-влак йомыт, тетрадьыш возем, тыге сай почеламут-влак шочыт. Мыят ик кече паша гыч мийышым (каныш кече вашеш), диваныш пурен возым да ик сутка кийышым. Потолкышто ик ой гына возалте: «От кынел гын, пелашет ойырлен кая». Теве мыйын возымо икымше да пытартыш почеламутем. - Икана Москва гыч карт кугыза Денис Ямаев толын ыле (Кўрзе ялын шочшыжо), Юрий Адрашев колымо деч вара Мишкан район карт кугыза деч посна кодын. Шуко мутланышна, а мый изинекак кочам ден кувавамын ойышт почеш илыше, марий калыкын историйжым да тўвыражым шымлыше, ожнысо марий кумалтыш-влак кузе эртымым сайын палыше ен огыл гын, кє тиде пашам тўналеш. Но карт кугыза лияш мыйын правам уке. Кєн тукымыштыжо ожно карт лийын, лач тудо гына карт лийын кертеш. А мыйын тукымыштем тыгай ен лийын огыл. Но историй гыч паленам - ожно картвлак олмеш марий мушан-влак лийыныт. Нуно шўдыр-влакым устан лудын моштеныт, кечым, тылзым, планета-влакым эскереныт, но 19 курымлан кодын огытыл. Пытымекышт, калык шке коклаж гыч кумалтышым эртарен моштышо карт-влакым сайлен, мый марий мушан-влакым пєртылташ шонен пыштенам. Вет марий йўла астрономий дене пенгыдын кылдалтын да кажне марий карт тыгак изишак астроном лийшаш. Сандене мылам теркупшым упшалтыме годым, карт огыл, а мушан чиным налынам. Икманаш, марий йўлам пудыртыде, тўрлє йўлам эртараш правам налынам. Кертмем семын марий чиймарий йўлам, кугезына-влакын йўлаштым шукташ да поро родо-шочшо марий калыкемлан шукташ тыршем. Юмо дене пырля лийза, родо-влак! Теве тыгай айдеме дене мылам пашам пырля ышташ пиал логалын!

Залия ГАТИНАН возымо материалже почеш Валерий АБУКАЕВ марла газетлан келыштарен.

Онар, кынел! 1. Онар, кынел! Сита малаш, Жап шуын калыклан полшаш. Онар, кердетым кидыш нал - Мемнам темда тушман осал. Нлтал вуетым, Чумбылат, Вет калыкна жеш, колат? Кеч маленат тый ятыр ий, Пеленет кодын юзо вий. Припев. Изай, чч, шоляш, йолташ, Ксле жеш пырля лияш. Айста, уэшын ушнена Да юзо тулым олтена. 2. Кынел, кынел, Мамич Бердей Да кычкырал уэшын: «Эй! Толза воктеке, родо-влак! Ме сарзе лийына адак!» Эй, Болтуш он, кынел тыят! Уэшын он мемнан лият! Воктенет лийына чылан - Вуйнам она пу тушманлан. Припев. Изай, чч, шоляш, йолташ, Ксле жеш пырля лияш. Айста, уэшын ушнена Да юзо тулым олтена. 3. Онар, кынел! Сита малаш, Жап шуын калыклан полшаш. Онар, кердетым кидыш нал - Мемнам темда тушман осал.

Эсен ЭЛАЙ.