«Илыш – шкем шке йўлатымаш»

Тудо Башкир АССР Мишкан кундем Кучывай ялыште 1939 ий 29 октябрьыште шочын, но ачаже сельсоветыш 1940 ийыште веле миен шуын, сандене 8 январьым сереныт. Да шочмо нерген кагаз бланкым огыл, а колымо нерген кагазым кучыктеныт, молан манаш гын шочмо кагаз пытен каен улмаш. ªрмаш! Тыге армийыш миен толмешке да паспортым налаш тюналмешке колымо нерген кагаз документ дене илен. Документыште возымо датым шотыш налаш огыл гын, тений 29 октябрьыште марий серызе, журналист, кусарыше, литературовед, краевед, 25 книган авторжо, ятыр книган чумырышыжо, шуко самырык журналистым туныктышо, Марий АССР тувыран сулло пашаенже (1988), М. А. Кастрен обществе премийын лауреатше (2002), Марий Эл Республикысе С. Г. Чавайн люмеш Кугыжаныш премийын лауреатше (2005), «Марий Элын идалыкысе книгаже» конкурсын вич гана лауреатше, «Ончыко» журналын редколлегий членже Гельсий Зайниевич Зайниев 85 ийым тема.

Йºн дене пайдаланен, люмгечыж деч ончыч туддене вашлийын мутланаш мыланемат пиал шыргыжале. Кызыт Гельсий Зайниевич мºнгыштыжº тазалыкшым эмла, воктеныже эргыже, ¢дыржº тошкыштыт. Мемнамат – «Ончыко» журналын ответственный секретарьже Екатерина Тетерина ден «Марийский мир/Марий сандалык» журналын т¢‰ редакторжо Валерий Мочаевым – поро кумылын вашлие. Гельсий Чорай кыдалаш школышто тунеммыж годымак «Коммун корно» райгазетыш серкален шоген. А луымшо классыште «Литературная Башкирия» альманахыште Василий Перчаткинын «Журналисты» повестьшым лудын лектынат, ты профессийым чотак йºратен шынден. Повестьын тюе геройжо Андрей Логов тудлан идеал семын кончаш тюналын. Журналист, газет пашаен-влак ушанла, пиаланла чучыныт, сандене Гельсийынат нунын гаяк лиймыже шуын. Но илыш ончыч вес семын савырнен: школым тунем пытарыме пагытлан ачаже, Зайний Зайнетдинов, пºртым чонаш пижын. Сандене рвезе шочмо вер деч умбаке тунемаш каяш шонымаш деч коранын. А эн лишылже – Пюрº ола. Сандене тусо медучилищыш корным такыртен. Тушечат училищын илышыже нерген газетлаш серен. Чючкыдын шоял¢м-влак дене – С. Маков да М. Соснов. Вара армийыш налыныт. Венгрийыште служитлыме деч вара, 1962 ийыште, корным вигак Йошкар-Олаш кучен. Молан манаш гын Н. К. Крупская люмеш пединститутыш тунемаш пураш шукертсек шонен, тыгак келшыме Галя танжат лач туштак шинчымашым поген. Экзаменым сайын кучен руш-марий отделенийын студентше лиймек, чот йывыртен. Теве тунам, паспортым налме годым, шочмо нерген кагаз олмеш «свидетельство о смерти» кагазлан верч чот куржталашыже логалын. Мо онайже: сельсовет пашаен ачажын л¢мжымат «причина смерти» корныш «отец Зайнитдинов Зайни» возен шынден, а аважым сераш эсогыл нимогай верымат муын огыл. Колымо нерген кагазым шочмо нерген кагаз дене алмашташ Мишкан загсыш йодмашым возен колтен: тушто тудо шкенжым Гельси огыл, а Гельсий манын сераш йодын. - Мыйым молан тыге л¢мденыт, шкежат ом пале. Йодын коден шуктен омыл. А авам чот сылне луман – Шымалче – лийын. Койышыжат л¢мжылан келшен толшо. Шымалче гаяк шыма. Вурседылын моштен огыл. Ачамат, авамат 86 ий иленыт, - шарналта журналист. Ачаже сар гыч сусырген толынат, фермыште 12 ий вуйлатышылан пашам ыштен. Чыла учет-отчет тудын ¢мбалныже лийын. «Первомайский» колхоз тудо жапыште чот чапланен. Кучывай ялат тюзланен, пеледалтын. Самырык-влак, тунем лектын, шочмо верышкыштак пºртылыныт, марий изданийым («Ончыко» журналым, «Марий коммуна» ден «Ямде лий» газетлам) лудын шогеныт, чапланыше землякышт-влак дене кугешненыт. А тиде – М. Шкетан л¢меш театрын артистше, илен-толын Марий Элын калык артистше л¢мым налше Андрей Андриянов ден историй науко кандидат, доцент Алексей Андреянов. Уста писатель да ученый Яныш Ялкайнат ту кундемысе Чорай ялеш шочын кушкын. Эше 1949 ийыштак колхоз шке вийже дене 25 киловаттан ГЭС-ым чонен. Кечывалым электровий пашам ыштен. Радио ты кундемыште ондакак кутыраш тюналын. Колхоз председатель Яманай Камаев чот ушан лийын. Студент улмыж годым Гельсий Марий театрын ик у спектакльжымат ончыде кодын огыл, тудо жапысе кажне артистым, режиссерым сайын пален. Тыгак Марий пединститут пеленысе сылнымут кружокыш коштын. Жапын-жапын кид дене возыман сылнымут газетым луктын шогеныт. Вараже студент эркын-эркын редакцийлашке – «Марий коммуныш», «Рвезе коммунистыш» - корным такыртен. Пединститутым тунем пытарымеке, шочмо ялышкыже пºртылашат шонен, вет тушто ватыж ден эргыже вученыт. Но вич ий пырля тунемме йолташыже самырык поэт Александр Селин тудлан «Марий коммуна» газетыш пашам йодын мияш темлен, «Газетыште шот ок лек гын, Башкирийышкет кеч-кунамат кудал кертат» манын. Лудын-ºрынак, самырык ен газетыш пашаш пураш йодмашым редактор Петр Григорьевич Корнилов люмеш возен коден. Август тюналтыште толаш каласеныт. А рвезе июль кыдалнак кудал толын. Да чын ыштен. Тудым пашаш налаш сºрымº верыште вес ен шинчен. Сандене Гельсийым жаплан ял озанлык пºлкам вуйлатыше Павел Иванович Тойшевын полышкалышыжлан налыныт, вара культур, литератур да искусство пºлкаш кусареныт. Тушто пºлка вуйлатышын сомылжым шуктен шогышо Миклай (Николай Иванович) Казаков да кугурак литпашаен Максим Степанович Степанов (Макс Майн) дене пырля пашам ыштен. Самырык корреспондентлан пºлем оза ден уна-влакын кутырымыштым колышташ моткоч онайын чучын. Мо колмым – онай историйым, мутсавыртышым, пюсº да ушан ойым - умыр мучкылан арален кодымыжо шуын, сандене мутмастар-влакын шомакыштым посна тетрадеш возен лукташ тюналын. Нунын негызеш вараже, 2014 ийыште, «Ожно годым, рвезе годым» книгам савыктен луктын. Тушто тудын пашаже, еш илышыже да тыгак кумдан палыме ен-влак - мутлан, Миклай Казаков, Сергей Николаев, Валентин Колумб, Юрий Артамонов, Иван Осмин – нергенат серен. 1967-1991 ийлаште «Марий коммуна» газетыште литературный пашаенлан, отдел вуйлатышылан, ответственный секретарьлан, 1991-1933 ийлаште «Кече» журналын тюн редакторжын алмаштышыжлан, 1993-2005 ийлаште «Ончыко» журналын отдел редакторжылан ыштен. Тыгак 1992 ий гыч «Кугарня» газет дене пенгыде кылым кучен шоген. Шуко онай материалым лудшылан пºлеклен. Гельсий Зайниевич Зайниев тыгак Э. Чокмар, И. Ванаев шоялюм дене статьям возкален. Шоялум-влакын кузе лекмыштымат умылтарыш: тукымвожым шымлымеке, Чокмар луманже эн ончыч шочшо ен улмаш. Туддеч ончычшо могай луман лийыныт – огыт шинче. А И точка Ванаев Иванаев фамилийым ончыкта. Пелашыжын удыр фамилийже Иванаева лийын. - Гельсий Зайниевич, тендан официально кум статусда уло: журналист, краевед, кусарыше, - мутланымашым тюнале Валерий Александрович Мочаев. – Эше нылымшым мый муым: профкомым вуйлатенат, коммунист лийынат, пропагандист. Могайже чонетлан лишыл? - Журналист да краевед, - шуко шоныде вашештыш аксакал. - А эн тамлыже? Мыят журналист да краевед улам. Мыланем эн тамлыже – краеведений. Архивыште шинчет, пургедат, иктаж-мом кычал муат – могай кугу куан! А журналистике – тиде киндылан, - умбакыже рашемдынеже Валерий Александрович. - А нуно чылан икте-весышт дене кылдалтыныт, - каласыш шке шонымашыжлан пенгыдын шогышо пагалыме ен. - Гельсий Зайниевич, те шуко шинчеда, молан манаш гын шуко архив материалым пургедында, йодыштында, умылкаленда. Палем: эсогыл руш поэт Сергей Есенинын Марий Эл дене кылжым муында… - мут мундырам мыят рончыктынем. - Туге, Константин Сергеевич Есенин (эргыже) Кугу Отечественный сар годым ЙошкарОлаште служитлен. Сарыш колташ йодын. Колтен огытыл. Тудым «каргыме поэтын» эргыже маныныт. Аптыраненыт войнаш колташ. Константин пеш сай футбол статистик лийын… - Эше шуко мо палыдыме кодын, молан манаш гын чылажымак статьяшке луктын от пыште, от возо. Тудо шылтымыже чоныштыда пудешталтшыла огеш шинче? - Тугайже уке, очыни. - А иктаж-кº нерген возаш шоненда, а шуктен одал… - Ну кызыт ынде тидын нерген мом ойлаш? Коштын ом керт. Компьютержымат монден пытаренам. - Иктаж-кº нерген очеркым возымыда годым чот-чот лакемалт кодын мо? Кº кугу шарнымашым коден? - Сергей Николаев ден Осмин Йыван. Нунын дене шуко гана вашлиялтын, кутыралтын, мºнгыштыштат шуко гана лийынам. Нуно чыла чоныштым почын ойленыт. - Гельсий Зайниевич, те вет кажне ен нерген статьям, фотом, данныйым посна папкылашке погенда. Архивышке монь пуымыда огеш шу? – пеш палынем. - Архивыш пуэнам. Анфиса Васильевна Марий Эл Республикын Кугыжаныш архивыштыже тюн архивистлан пашам ышта.

(Умбакыже лиеш).