«У пасу», «Партизан», «Чистый ключ»…

Районысо ял озанлык предприятий-влакын архивыште аралалтше материалыштым шымлен ончалаш гын, районын шочмо жапше гыч тюналын, кажне ялыште колхоз-влакым ыштыме (1929- 1933) да нуным кугемдыме марте (XX курымын 50-ше ийлаже) виянме корныштым рашемдаш лиеш. Тыге, коллективизаций годым К¢рзе сельсоветыште тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Айбылат ялыште – Карл Маркс л¢меш колхоз, К¢рзе ялыште – Фридрих Энгельс л¢меш колхоз, Улыл Памаш ялыште – «У пасу», С¢ний ялыште – «Ермак», I да II Иняк поселкылаште – «Чубарь», Соколышто – «Сокол», 1931-1936 ийлаште «Ермак» колхозым «Социализм» манын л¢мденыт, а «У пасу» Орджоникидзе л¢меш колхозыш савырнен. 1949 ий июльышто Орджоникидзе л¢меш колхоз ден «Сокол» пырля ушненыт да Орджоникидзе л¢меш колхоз лийын. 1950 ий декабрьыште изи озанлык-влакым кугемдаш тюналыныт. Карл Маркс л¢меш, «Социализм» да Фридрих Энгельс л¢меш колхоз-влак иктыш ушалтыныт да Карл Маркс л¢меш колхозыш савыреныт. Тудын председательжылан Изибай Ямиданович Ямидановым шогалтыме. 1954 ий январьлан К¢рзе сельсовет кундемыште Карл Маркс л¢меш колхоз-влак гына кодыныт. 1949 ий гыч 1953 ий марте кок колхозат Урьяде сельсоветысе Спартак ял воктене П¢рºв¢д э‰ерыште ГЭС-ым чонымаште участвоватлен. 1953 ий ноябрьыште нине колхозласе яллаште икымше гана Ильичын лампыже волгалтын. 1954 ийыште кок колхоз иктыш ушнен. Колхозын рюдыжлан К¢рзе ялым ойырымо, л¢мжым Карл Маркс л¢мешак кодымо. Коллективизаций жапыште Ардаш сельсовет кундемыште тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Лепешканыште – «Пахарь», Ардашыште – «Волгыдо», Ваксолаште – «Трактор», Тºнгакыште – Молотов люмеш, Эшымыште – «Красный Восток», Кызыл Юлышто – «Кызыл Юл», У Эшымыште – Петровский л¢меш, Тºлдыштº - «У Тºлдº». 1950 ийыште «Волгыдо», «У Тºлдº» да Петровский л¢меш колхоз-влак, пырля ушнен, Мичурин л¢меш колхозым ыштеныт. Молотов л¢меш да «Красный Восток» колхоз-влакМолотов л¢меш колхозыш ушненыт. «Трактор» колхозым Суворов л¢меш колхозыш савырыме («Пахарь» ден «Кызыл Юл» колхоз-влак ушненыт). 1951 ийыште Ардаш сельсоветыште кум колхоз кодын: Мичурин люмеш, Молотов л¢меш, Суворов л¢меш. 1957 ийыште Мичурин л¢меш да «Ленин корно» (ончычсо Молотов л¢меш) колхоз-влак Мичурин л¢меш колхозыш ушненыт. Р¢дыжлан Ардаш ялым кодымо. Кугу Соказа сельсоветыште 1929-1933 ийлаште тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Калинин л¢меш, Матросов люмеш, «Йошкар куралше», «Ушем», «Тºргым Т¢р». 1950 ийыште озанлык-влак Калинин люмеш колхозыш ушненыт, Кугу Соказа р¢дº ялже лийын. Коллективизаций годым Кугу Шаде сельсовет кундемыште тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Кугу Шаде ялыште – Сталин л¢меш да Салават люмеш, Изи Шадыште – «Ким», Калмазаныште – «Калмазан». 1950 ийыште Сталин л¢меш да Салават люмеш колхоз-влак ушненыт да Сталин л¢меш колхозым ыштеныт. 1957 ийыште «Ким» ден «Калмазан» колхоз-влакым ушеныт. 1963 ий марте колхоз Сталинын л¢мжым нумалын. 1963 ийыште Сталинын личность культшым тюжваке лукмеке, колхозым «Шады» манын л¢мденыт. Ирсай сельсовет кундемыште (XX курымын 30-шо ийлаштыже тиде кундемыште Мишкан да Йылыш сельсовет-влак лийыныт) тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Ирсайыште – “Шемер» (вара Горький л¢меш колхозыш савырнен), К¢шыл Шогертеныште – «9 январь», ™лыл Шогертеныште – «Сталинец», Йылышыште – «Мотор», Рождественский поселкышто – Красин л¢меш. Монар сельсовет кундемыште тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Каменный Ключ хуторышто – «Каменный Ключ», Чистый Ключышто – «Чистый Ключ», Чолпаныште – «Чолпан», Монарыште – Парижский комунна л¢меш, Пекшекыште – «Партизан», Ямурзина Поляныште да Орловка хуторышто – Леванский люмеш, Тошто Коракыште – Чкалов л¢меш, У Коракыште – Буденный л¢меш, Андреевкыште – Крупская л¢меш. 1932 ийыште Крупская л¢меш колхозлан Аптыкаевын люмжым пуэныт. Аптыкай Аптыкаевич Аптыкаев колхозым ыштен да тудын икымше председательже лийын, 1932 ий шыжым тудым пуштыныт. «Каменный Ключ», «Чистый Ключ» да «Чолпан» колхоз-влак Парижский комунна л¢меш колхозыш ушненыт. Чкалов люмеш да Буденный л¢меш колхоз-влак Буденый л¢меш колхозым ыштеныт (тидыже 1952 ий гутлаштырак лийын). Леваневский л¢меш колхоз Кугу Соказа сельсоветысе «Ушем» колхозыш ушалтын. 1954 ийыште Парижский комунна л¢меш колхоз Аптыкаев л¢меш колхоз дене ушнен. 1957 ийыште эше Буденный л¢меш колхозым ушеныт.. Тиде жап гыч Монар сельсовет кундемыште Аптыкаев л¢меш колхоз гына лийын. А 1993 ий 6 февральыште колхозник-влак т¢шка погынымаште «Родник» АКХ-м ыштеныт. Кемий сельсовет кундемыште тыгай колхоз-влак лийыныт: Кемийыште – «Ленин корно», Бабайыште – «Комуннар», Пайтараште – «Путиловец», Йошкар Памашыште – «Красный Ключ», Байкашыште – «Янги-Турмуш», Руш Байбакыште – «Борьба», У Марийыште – «У Марий», Шабаныште – Вышинский л¢меш. 1933 ийыште «Ленин корно», «Борьба» да Вышинский л¢меш колхоз-влак «Ленин корно» колхозыш пуреныт. Колхозын юдыжлан Кемий ял ойыралтын. «Путиловец», «Красный Ключ» да «Янги-Турмуш» колхоз-влак пырля ушненыт да, рюдº оралтыжлан Пайтарам ойырен, Лысенко люмеш колхозым ыштеныт. 1954 ий февральыште «Ленин корно» ден «Комунар» колхоз-влак «Бирь» колхозым ыштеныт (р¢дыжº - Кемий ял). 1959 ийыште Лысенко л¢меш, «Бирь» колхоз-влак негызеш «Дружба» колхоз ышталтын. Р¢дыжлан Кемий ялым ойыреныт. Мавлют сельсоветысе Татарбай ялыште Каганович л¢меш, Атнагулышто Ворошилов л¢меш, Терекейыште «Актив», Карачыште «Кызыл Байрак» колхоз-влак ышталтыныт. Кызытсе Мишкан сельсовет кундемыште тыгай колхоз-влак лийыныт: Мишканыште – Крупская л¢меш, Чукудышто – «Большевик», У Памаш ден Памашыште – «У Памаш», Уялыште – «Уял», У Нурышто – «Унур». Арзамат сельсоветыш пурышо Арзаматыште – «Чевер нур» (вара XIX партсьезд л¢меш колхозыш савырнен), У Арзаматыште – «Пеледыш», Озеркаште – «Ужара», Пионерыште – «Пионер», Накарякыште – Куйбышев л¢меш. Ирсай, Иштыбай, Ленинский, Мавлют, Мишкан, Новотроицкий, Арзамат сельсоветласе чыла колхозымат 1957 ий мартыште «Мишкинский» совхозыш ушеныт. Коллективизаций годым Тымбай сельсоветыште тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Тымбайыште – «У корно» (1934 ийыште Азин люмеш колхоз манын л¢мденыт), Кульчубайыште – «1 май», У Тымбайыште – «Заводской», Алексеевкыште – Блюхер л¢меш (1936 ийыште «Борец»), Измарийыште – «Коммунар» (1934 ийыште «Коминтерн» лийын), Токтарыште – 8-ше Март л¢меш. «Заводской» ден «Борец» колхоз-влак 1946 ийыште «Заводской» колхозым ыштеныт. 1949 ийыште Азин л¢меш да «Заводской» пырля ушненыт да Азин л¢меш колхозым ыштеныт, р¢дыжº Тымбай лийын. 1950 ий декабрьыште Азин л¢меш колхоз «1 майыш» ушнен. Р¢дыжº - Тымбай. 1955 ийыште «Коминтерн» ден 8-ше Март л¢меш колхоз-влакым ушеныт, Андреев л¢меш колхозым ыштеныт (рюдыжº Измарий). Варажым тудым «Волгыдо» манын л¢мденыт. 1958 ийыште Тымбай сельсоветысе ял-влак «1 Май» колхозыш ушненыт, 1965 ийыште тудым «Первомайскийыш» савыреныт. Урьяде сельсоветыште тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Урьядыште – «Электор», Янагушышто – Фрунзе л¢меш да 9-ше май л¢меш, Сабайыште – Жданов л¢меш, Спартакыште – «Спартак», Баш-Байбакыште – «Ирик», Сафарыште – «Динамо». 1950 ийыште колхоз-влакым кугемденыт, кок озанлыкым гына коденыт: Жданов л¢меш да Фрунзе л¢меш. 1956 ийыште кок колхоз пырля ушнен, Жданов люмеш кодын, тудым 1958 ийыште КПСС-ын XXI сьездше л¢меш маныныт. 1965 ийыште тудым «Победа» колхозыш савыреныт. 1979 ийыште колхозник-влакын тюшка погынымаштышт лукмо пунчал почеш озанлыклан Фатхинуровын л¢мжым пуэныт. 1990 ий апрельыште Фатхинуров л¢меш колхозын ик бригадыже посна ойырлен, «Маяк» колхоз лийын. 1929-1933 ийлаште Нерге сельсоветыште тыгай колхоз-влак ышталтыныт: Нергыште – «Исанчури» (1930 ийыште «Правда» колхозыш савырненыт), Кигазытамакыште – Каширин л¢меш (1930 ийыште «Алга» колхоз), Родыгиныште – «Новая жизнь», Мокрушиныште – «20 лет октября», Костромаште – Быкин л¢меш. 1950 ийыште «Новая жизнь» ден «20 лет октября» ушненыт да Маленков л¢меш колхозым ыштеныт. Сельсовет кундемыште Маленков л¢меш, «Правда», «Алга» кодыныт. 1953 ийыште «Правда» Маленков л¢меш колхоз дене ушнен. 1958 ийыште «Алга» ден Маленков л¢меш колхоз-влакым ушен, «За коммунизм» колхозым ыштеныт. 1991 ий 6 февральыште «За коммунизм» колхозым «Рассветыш» савыреныт. Чорай сельсоветыште коллективизацийым ыштыме историй онай. Коллективизаций жапыште тиде кундемысе Урал ялысе «Урал», Пºклендыште – «Радио», Константиновкышто – Чапаев л¢меш, Маевкыште – Ильич л¢меш, Раевкыште – «Раевка», Октябрьыште – «Октябрь» колхоз-влак шочыныт. Чорай ялыште 1929 ийыште кумылан-влак колхозыш чумыргеныт. Колхозник-влакын т¢шка погынымаштышт озанлыклан «совет калыкын да чыла пашазын вождьшо В. И. Ленинын» л¢мжым пуаш пунчалыныт. Икымше председательже Яндубай Алкаев лийын. Колхозыш 12 сурт пурен. 200 гектар мландым кученыт. Тунам колхозын 12 имньыже, 12 плугшо, имне дене шийме машина, икмыняр к¢ртньº да пу тырма лийыныт. Уржам, шыда‰ым, ш¢льым, шожым, тарым ¢деныт, паренгым шынденыт. Икымше ийыштак колхозник-влак гектар гыч 18 центнер дене шурным погеныт. Неле лийын гынат, Чорайыште коллективизаций 1933 ийыште пытен. Чорай кундемысе колхоз-влакым вияндымашке Чорай МТС кугу полышым пуртен. 1950 ийыште Ленин л¢меш колхозыш «Урал», «Радио», «Октябрь» озанлык-влак пуреныт. А Ильич л¢меш, «Раевка» колхоз-влак Чапаев л¢меш колхозыш ушненыт. Тылеч вара Чорай сельсовет кундемыште Ленин люмеш да Чапаев л¢меш колхоз-влак лийыныт. 1956 ийыште нуно пырля ушненыт да Ленин л¢меш колхозым ыштеныт. Председательжылан Алексей Апаевич Апаевым сайленыт. Варажым тудым Ленин орден дене нгаградитлыме. Исторический факт-влакым каласкален лекна. Тиде возымашке посна е‰- влакын илышышт могай лиймым пуртымо огыл. Ял калык коммунистический партий ден правительствын тюналме кажне у пашаштым кумылын вашлийын, ончыкылык сай илышлан ¢шанен. Кулак-влакым, калык тушманым пытарыме жапымат, Кугу Отечественный сºй пагытым чытен лектын. Колхоз-влакым ыштыме жап неле лийын гынат, тудо волгыдо ончыкылыкым сºрен. Шочмо кундемнам тюзатымаште тюналтыш негыз лийын.

Л. АЛЕКСАНДРОВА..