Тунемше-влаклан медальым кушто ыштат?

«Российский газетын» корреспондентше Елена Мелихова нине медальым кузе ямдылымым пален налаш типографийыш лўмынак миен коштын. Владимир область Киржач оласе типографийыште паша шолеш. Лач тушто кугыжаныш образецан аттестат ден диплом-влакым ямдылат. Медаль-влакат туштак шочыт. Шўм-чон почын ойлаш гын, мый иканаште тынар наградым икымше гана ужынам. Йошкар ден канде коробочкылаште бархат ўмбалне кийыше медаль-влак чолгыжыт. Кажныже ныл сантиметр диаметран. Иктыжым шўм-чон пырткен кидышкем нальым, тыгодым тиде медалят лишыл жапыште шке озажым муэш манын шоналтышым. Шєртньє ден ший медаль- влак дизайн шотышто икгаяк улыт. Ончыл велыштыже (аверсыште) – Россий Федерацийын гербше, весыштыже (реверсыште) – шинчымашын символжын стилизоватлыме сўретше – рўдє вер гыч шарлыше кечыйол фонышто почын пыштыме книга (снимкыште). Тыртышын ўлыл ужашыштыже пальме укшым верандыме да «За особые успехи в учении» манын возымо сєрастара. Медальым ыштыме паша икмыняр йыжынан. Ондак дизайнер 3D модельым (макетым) электрон йєн дене ямдыла. Вараже матрицым ышта. Но тўн паша штамповко цехыште шукталтеш. Мастер Сергей Калин (снимкыште) палемдыме кугыт дене велыме, но эше йєршын шыма заготовкым клишеш пышта. Вараже гидравлический пресс полшымо дене медальын кок велыштыжат сўрет иканаште темдалалтын лектеш. Кызытсе школьный медальым мо гыч ыштат вара? Нуным пенгыдемдыме норматив дене келшышын ямдылат, тыгодым шєртньє ден ший медальыште шергакан металл йєршынат уке. – РФ Просвещений министерствын 2023 ий 29 сентябрьысе приказше дене келшышын, «За особые успехи в учении» медаль кок степенян лиеш. Икымшыжым нарынче тўсан металл гыч, весыжым ший тўсан гыч ямдылат. Дизайн да кугыт шотышто нуно икгаяк улыт,– каласен Киржач типографийын директоржо Евгений Фёдоров. Кызыт ший медальым ямдылаш нейзильберым (немыч йылме гыч кусарыме годым «у ший» манмым ончыкта) кучылтыт. Тиде тойым, никельым да цинкым иктыш ушен ямдылыме сплав. Шєртньє медальыштыже латуньым кучылтыт, ямдылен шуктымек, жап эртыме семын ынже шемем манын, лўмын ямдылыме аралтыш лак лончо дене леведыт. Медаль 31 грамм нелытан. Но тудым налшашлан 11 ий визытанлан гына тунемман да единый кугыжаныш экзаменымат пеш сайын кучыман. Российыште отличник шукак. ™маште Киржач гына 22 тўжем шєртньє медальым колтен. Теният тылеч шагал огеш лий, векат. А ший медальжым кок пачаш шукырак ямдылаш палемдыме. Медалист-влакын мыняр лийшашышт але раш пале огыл гынат, школ-влак кызытак йодмашым колтат. Кажне медаль пелен йошкар але канде коман удостоверений лийшаш. Туштыжо наградитлыме тунемше-влакын лўмыштым да фамилийыштым школлаште возен шындат. Нуным выпускной касыште отличиян аттестат дене пырля кучыктат. Школьный медальым 1828 ийыште «Уездный ден приходский гимназий ден училище-влакын уставыштым» пе‰гыдемдыме деч вара кучыкташ тўналыныт. Тунам тудым гимназий курсым чыла предмет дене визытаным налше выпускник-влаклан кучыкташ тўналыныт. Но 1917 ий деч вара эн сай тунемше-влаклан медальым пуымым чарненыт. СССР-ыште тыгай медальым Иосиф Сталинын 1945 ий 30 майысе пунчалже дене келшышын уэш пуаш тўналыныт. Тунамсе медаль 32 миллиметр диаметран лийын, тушто «За отличные успехи и примерное поведение» манын возымо улмаш. Медальым ямдылаш чынже денак шергакан металлым – 583-шо пробан шєртньым да 526-шо пробан шийым – кучылтыныт. Иосиф Виссарионовичын колымыж деч вара медаль-влакым ыштен лукмо технический условий вашталтын: шєртньє медальын пробыжым 375 марте иземденыт. А 1960 ийыште медаль чотак вашталтын. Ынде тудо «За отличные успехи в учении, труде и за примерное поведение» медаль маналтын. Кугытшым 40 миллиметр марте кугемденыт да шєртньє медальым ямдылаш томпакым, а шийжым ямдылаш мельхиорым кучылташ тўналыныт. Шергакан металл-влакым ўмбачын пурак семын шыжыкташ гына кучылтыныт. Шєртньє медальжым эн сай тунемше-влакым кумыландаш эреак кучылтыныт гын, шийже южо ийлаште «мондалтын». Мутлан, 1977-1985 ийлаште да 2014 гыч 2023 ий йотке тудым пуэн огытыл. Ынде ший медаль уэш толын лектын. Интернетыште кызыт шєртньє школьный медальым ужалыме нерген увертарымаш-влакым верешташ лиеш. Тыге Сталин пагытысе медальлан 75 тўжем тенгем йодыт, 50-ше ийла мучашысылан – 45 тўжемым. Но шуко медалистше наградыжым аклаш лийдымылан шотла. Мутлан, ростовчанке Юлия Дудинова шєртньє медальым 1994 ийыште РГУ пеленысе лицейыште тунеммыж годым налын. – Шєртньє медалем пеш кўкшын аклем, тудын дене мый веле огыл, ачам ден авам, ўдырем кугешнат. Мый икымше классыште тунеммем годымак медалистке лияш шонен пыштенам, тунам мылам икымше Похвальный листым кучыктеныт. Лицейыште кок латикымше класс веле лийын, шєртньє мылам гына логалын. Тиде наградым могай металл гыч ямдылыме – тидыже тўн огыл. Школьниклан тудым налмаш – пеш сайын тунемаш кумыландыше награде. Кузе тудым ужалаш лиеш? Тиде вет Шочмо элым ужалыме гаяк огыл мо? Мылам тиде медаль шєртньє дечат шергырак! – ойла медалистке. «Российский газетыште» материал лекшашым пален налмекше, Юля медальым саемдаш гын, сай лиеш ыле манын каласыш. Тудо медальым пинчакеш пижыкташ лийшым але лентеш сакалтыманым ышташ темлыш. Тунам тудым выпускник-влакын вашлиймаш касышкышт пижыктен але сакалтен мияш лиеш ыле. Выпускной балыштет тудо медалистым чапландара ыле. Мут толмашеш, тидымат ешарена: СССР-ыште «За отличные успехи и примерное поведение» манын возыман икымше номеран шєртньє медальым да аттестатым 1945 ийыште Евгений Щукинлан кучыктеныт. Мо о‰айже, тидлан тудын 1930-шо ийлаште репрессироватлыме врачын ешыштыже шочмыжат, черке пашаенын уныкаже улмыжат мешаен огытыл. Награде чынже денак достойный енлан логалын: Евгений Дмитриевич вараже физический химий шумлык ученый радамыш шогалын, физико-математический науко доктор, профессор, РАО академик лийын, Ленинский премий дене палемдалтын.

(«Марий Эл» газет гыч)