Жап, еҥ-влак да нунын пашашт

Шукерте огыл Тєргымдўр ялыште «Шочмо вер – Тєргым сер» кумшо виш фольклор пайрем эртен. Тудым тыршен ямдылыме, сандене лектышыжат сай лийын. Организаторский пашам С. Байназов, Д. Ибашев, В. Сабиров, С. Сергеев шуктеныт. Нуно суапле пашалан ни жапыштым, ни вийыштым, ни усталыкыштым чаманен огытыл.
Пайремышке ятыр унам ўжмє, мыйымат монден огытыл. Тидлан амал уло, вет жапыштыже мый тиде – районыштына эре ончыл радамыште лийше озанлыкым – Калинин лўмеш колхозым вуйлатенам. Озанлык чынжымак виян лийын. Тидын верч жапыштыже И. Минилбаев кугун тыршен.
Пайремыште мыламат мутым пуэныт. Виклан каласен кодем, озанлыкыште шым ий ыштыме жапыште мый верысе калыкым уло кумылын пагалаш тўҥалынам. Калыкше тушто чыла пашаланат уста, арам огыт єпкеле, кўштымым шукташак тыршат, тыршымышт дене верысе пашаеҥ-влак изи огыл сеҥымашыш шуыныт. Палдарыде ок лий: мыйын ватемат лач тиде вер-шєр гыч улеш. Лач тушто мемнан самырык жапна эртен, эргына-влак шочыныт, ўдырна икымше классыш тунемаш пурен.
Мый выступленийыштем Калинин колхозышто пашам ыштыше ятыр еҥым палемдаш шоненам, но тидым ышташ йєн лийын огыл – регламентым эскераш кўлын. Пайрем годым мыйын воктекем ятыр еҥ толын да 70-80-ше ийлаште пашам ыштымышт нерген возаш да район газетыште савыкташ йодын. Мый лач тидым ышташ тыршем.
Калинин лўмеш колхозышто мый 1973 ийыште ышташ тўҥалынам. Тиде ий ял озанлык пашалан сайжак лийын огыл. Кеҥеж тўҥалтыште шокшо шоген, а 30 июль гыч чарныде йўр йўраш тўҥалын да шыже мучаш марте йўрын.
Курго ситыдымылан кєра ме олымлан Краснодар крайышке каенна. Тушто кургым ямдылаш пеш шерге лийын, но мом ыштет? Туге гынат, тушто ямдылыме кургат ситен огыл, тидлан кєра ме Стерлитамак районышко каенна да тушто шошо тўҥалтыш марте пашам ыштенна.
Палемдыде кодаш ок лий: колхозник-влак А. Абликов вуйлатыме дене пашам тыршен ыштеныт, олымым колхоз вольыкланат, тыглай еҥ-влакланат ситышын ямдыленыт. Но тылеч вара ме умылышна: ончыкыжым тыге пашам ышташ ок лий, кургым шкаланна шке ситышын ямдылышаш улына, уке гын, ыштымынан нимогай пайдаже ок лий. Тыге люцерным ўдаш тўҥална. Тылеч ончыч районыштына тиде культурым нигӧ ўден огыл, а вет тудо пеш сай лектышым пуа – игече уда шога гынат, люцерным кеҥеж гочлан кум гана солаш лиеш. Тудым, ик гана ўдымеке, 5-6 ий уэшын ўдышаш уке. Кок ий жапыште люцерным ме 500 утла гектарыште ўдышна.
Тыгак ушменым шындыме. Тиде пашаште Пўнчер ялысе бригаде ойыртемалтын (К. Кильдубаев ден Н. Кутлуметов).
Силос ден сенажлан кукурузымат моштен кушташ тўҥална. Олым ден микиням сайынрак погенна. Тыгак пареҥгым шукырак шынденна, тыгыде пареҥге (30-35 процент) волыкым пукшаш кучылталтын. Эше шудо гыч ложашым йоҥыштенна. Тыге кургат артен, тудын качествыжат саемын. Кок ий гыч эшеат кукшырак ий лийын, но ме шкаланна кургым тиде ийыште ситарен кертынна. Районышто моло тыгай озанлык лийынат огыл – чылан кургым ямдылаш вес кундемыш коштыныт.
Куштылго огыл 1973 ийыште ме шурным гектар гыч 4 центнер дене гына налынна, а 1975 ийыште эше шагалрак – гектар гыч 2 центнер дене. Теве тыгай неле идалык-влак лийыныт.
70-ше ийлаште ме кургым ямдылыме, шӧрым лўштымє да шылым ямдылыме шотышто кокымшо верыште лийынна, а межым тўредме да пача-влакым куштымо шотышто шорык ончышына-влак Я. Имаев, Н. Ирбулатов, Марина, Орина Ярметовмыт да моло эре ончыл верыште лийыныт.
Ту жапыште колхозышто комбайн шагал лийын. Мутлан, 1973 ийыште – 5 комбайн веле, а шурно 2000 утла гектарыште кушкын. Но комбайнерна-влак уста лиймылан кєра лектыш эре жапыштыже погалтын. Комбайн дене Н. Галиханов (Октябрь революций орденын кавалерже), А. Михайлов (Йошкар Знамя орденын кавалерже), Байгуза да Анатолий Айгузинмыт, А. Аблеев, И. Павлов, С. Андриянов ыштеныт.
Колхозышто кугу вер шурным куштымо пашалан ойыралтын. Арам огыл ойлат: «Кинде деч кугу от лий». Агроном-влак С. Сайпашев, Володя да Виталий Павловмыт, С. Ирбулатов, М. Ярмингина, бригадир-влак М. Алексеев, И. Кугубаев, А. Байдимиров, Г. Александров, А. Айгузин, К. Кильдубаев, К. Апсаликов, шурно идым вуйлатыше-влак О. Ярметова, Сайфутдинов, механизатор-влак В. Михайлов, А. Сайпашев, Н. Ялитов, И. Якупов, Б. Юзиев, Сидор да Семен Сайфутдиновмыт да моло тыршыме дене шурно лектыш кажне ийын артен шоген. Тыге ме районыштына ончыл радамыш лектынна.
Паре‰ге лектыш шотышто, районыштына веле огыл, пўтынь республикыште ончыл радамыште лийынна – 300 утла гектарыште шынденна. Пареҥгым куштымо шотышто звеневойна – Александр Саликовым пўтынь Башкирийыште паленыт. Ме ту жапыште пареҥгым лукмо комбайным районыштына эн ончыч налынна. А. Саликов тудын полшымо дене пареҥгым икымше ийыште 70 гектарыште луктын.
Калинин лўмеш колхозышто шорык ферме, сӧсна ферме, презе ферме лийыныт. Ушкал ферме Пўнчерыште верланен.
Ту жапыште сєсна фермым Степан Зайниев вуйлатен. Тудо тыршышан, чолга да чулым ыле. Тыршымыж дене показатель-влак эре саемын шогеныт. Вольыкым ончымаште моло сай пашаеҥ-влакат ыштеныт. Мутлан, Маруся Исанбаева БАССР Верховный Советын депутатше ыле.
Колхоз сӧснам ончышо-влаклан эре полшен шоген. Мутлан, 100 вуй ава сєснам ончымо вичам чо‰ен пытараш. Откормочный помещенийым шифер дене леведыныт. Тыгак 500 вуй сєсна игылан посна вичам чоҥымо. Эше, сєсналан паре‰гым аралаш вер лийже манын, пареҥгым аралыме верым ыштыме. Чыла тиде сай шыл лектышым налаш йєным ыштен.

Пашмак ден тўкан кугу вольыкым ончымаште Петр Парсаев тыршен, скотник-влак кокла гыч Петр Кутлукаев ойыртемалтын.
Озанлыкыште посна верым МТФ налын шоген. Вет шӧр парышым идалык мучко пуэн. Ушкал ферме колхозын рўдыжє лийын. Фермым 70-ше ийлаште Иван Шагиев вуйлатен, ик жап гыч тудым А. Шамшиев вашталтен. А. Шамшиев образованийже почеш зоотехник лийын, сандене вольыкым ончымо пашам сайын пален.
Доярке-влак чыланат тыршышан да пашам йєратыше веле огыл, тыгак мотор да тыматле койышан ыльыч. Мутлан, А. Иштубаева, С. Айбышева, Н. Яметова, Иркабаева да моло. Жап ятыр эртен гынат, нине доярке, скотник, презе ончышо-влаклан жапышт ден вийыштым чамныде пашам ыштымыштлан чон гыч лекше тау мутым ойлымо шуэш. Шєр ушкалын йылмыштыже маныт. Икманаш, кузе пукшет, шєрым туге пуа. Специалист-зоотехник, ветеринар-влак А. Игнаева ден В. Игнаев да моло вольыклан мом пукшышашым рашемденыт: силосым, сенажым, шудым, ушменым, шикар завод гыч кондымо жомым, шурнофуражым... Олымым тўымым да шокшо вўд дене когартымым гына пукшеныт.
Пашмак-влакым ончымо пашат саемын, нуным искуственно тўжаҥдаш тўҥалме.
Тыге ушкл фермын показательже палын саемын, ме районыштына эре ончыл радамыште лийынна.
Поро мутым озанлыкын инженерже ден механикше-влаклан ойлыман, нуно трактор ден машина-влакын тўзык улмыштым эре эскерен шогеныт. Тушто пеш сай специалист-влак ыштеныт: Д. Игнатьев, С. Николаев, Д. Милоков, Е. Якупов, Ф. Апсатаров, бригаде механик-влак К. Апсаликов, А. Байдимиров, Э. Кугубаев.
Поснак автомеханик Янсет Николаев нерген возен кодыман. Тудын тыршыме дене машина-влак пашам эре сайын ыштеныт. Тудын усталыкшылан кӧра колхоз эре автомобиль, трактор, шикар завод-влак дене кылым кучен шоген.
Водитель-влак кокла гыч поснак А. Кутлубаевым палемдыме шуэш, тудын ЗиЛ-же кечын эр гыч кас марте тўрлӧ паша дене кудалыштын. Пашам тыршен тыгак Н. Айкашев, И. Ибутаев, С. Сайфутдинов, В. Байдимиров да моло ыштеныт.
Колхозышто кечыгут дене, манаш лиеш, пилораме, столярный мастерской пашам ыштен. Тушто уста мастер Я. Якитов тыршен. Строительный пашам Н. Зайниев виктарен. Нунын тыршыме дене туныктышо, вольыкым ончышо-влаклан да моло специалистлан пєрт-влакым, пареҥгым аралыме верым, вольык вичам, склад-влакым, йоча садым да молым чоҥеныт.
70-ше ийла мучаште ме колхоз окса дене кок пачашан школым, культура пєртым, техникылан гаражым, вольык ончымо вичам, Тєргым эҥер гоч кўвар-влакым чоҥенна, Пўнчер гыч Тєргымдўр марте корным нӧлтенна.
Ме тунам пашанам сельсовет, партком, школ, ялысе клуб пашаеҥ, почта, фельдшерский пункт пашаеҥ-влак дене пеҥгыде кылым кучен ыштенна. Колхоз шурно ден фуражым нуныланат ойырен, тыгак транспорт, пу, курго дене полшен. Вес могырчын, туныктышо, медицина да культура пашаеҥ-влакат мыланна тўрлє пашам ышташ полшеныт, нуно шурно идымыште тыршеныт, уремлам тўзатеныт. Нунын кокла гыч поснак И. Минилбаевым, Н. Юзикаевым, С. Ирбулатовым, В. Ивановым, Г. Сергеевым, Б. Игинашевым, В. Кугубаевым, А. Сайсановым, П. Андрияновым, В. Янтиевым, В. Карповам, Г. Николаевым, С. Зайниевам да молым палемден кодымо шуэш.
Илыш школ гыч тўҥалеш манын ойлат. Тиде чын шомак. Колхозышто ыштыме годым школлан ятыр жап ден вий ойыралтын. 70-ше ийлаште верысе школышто тунемше-влакын чотышт 500 утла лийын. Кугу Соказа ялысе школым пытареныт: Ибашевмыт, Зайниевмыт, М. Байназов, Айгузинмыт, Андрияновмыт, Михайловмыт да моло. Нуно чыланат тунеммаште але спортышто ойыртемалтыныт. Илен толын нине еҥ-влак лўмлӧ врач, туныктышо, мўкш ончышо, артист але спортсмен лийыныт.
70-ше ийлаште йоча-влак кум смена дене тунемыныт, но парт коклаште вер садак ситен огыл. Тидлан кӧра ме школ дене пырля йоча-влаклан посна класс-влакым ямдылаш тыршенна – клубышто, медпунктышто да моло вере. Чыланат умыленыт – ялыште у школым чоҥаш кўлеш, но районыштына тидлан окса лийын огыл. Сандене колхоз правленийыште кок пачашан школым озанлык окса дене чоҥаш пунчалме. Пунчалме да пашалан пижме...
У школ 1978 ийыште чоҥен пытаралтын. Ты жапыштак Тєргымдўр да Пўнчер яллаште йоча сад-влакым чоҥымо. Пайремышке миймем годым мый Пўнчер да Кугу Соказа ялласе школлашке унала пурен лектым да ожсо жапым шарналтышым.
Пўнчер школ жапым йодмашыжлан чыла шотыштат келшен толеш, директор пашам чолга да чулым ўдырамаш И. Айгузина шукта.
Кугу Соказа школышто директор лийын И. Карпова ышта. Школ зданийым тений капитально олмыктымо. Пашам шуктышо подрядчик – «Уралспецстрой» организаций. Школым олмыкташ окса, тўҥ шотышто, федеральный бюджет гыч ойыралтын, но шкенан районат полшен.
Серышым возышыла верысе калыклан пашам йєратышан, ару койышан, виян да мотор, тыматле да ӧткыр улмыжлан эше ик гана тау мутым ойлем. Жап йєршын вашталтын гынат, верысе калык мланде да вольык ончымо пашам але мартеат кудалтен огыл. Чолга еҥ-влак але мартеат мландым куралыт, ўдат, лектышым погат, вольыкым ашнат, ушкалым лўштат, мотор пӧрт-влакым чоҥат, марий йылме ден йўлам палыше икшыве-влакым куштат.
Ялыште ветеран пашат сай кўкшытыштє шукталтеш. Тыште Г. Сайпашеван да В. Кутсатован надырышт кугу. Ветеран-влак чолга да чулым улыт, эртарыме чыла мероприятийышкат кумылын ушнат.
Тиде мотор вер-шєрлан да пашам йєратыше калыклан суапым, порылыкым да волгыдо ончыкылыкым тыланем!
А. АПТУЛМАНОВ,
пашан ветеранже.