Эртыше дене вашлиймаш

Тудо «Башкортостанысе калык-влакын тўвыра югыпогышт архивный документлаште» манылтын. БР-се Национальный архив пашаеҥ-влак тыгай выставке дене тўрлє историй да тўвыра рўдерлашке мият. Шукерте огыл нуно Кармаскале селасе Чуваш ИКЦ-шке да Кўшыл Татышле селасе Одо ИКЦ-шке миеныт. Кодшо арнян, кушкыжмын, Мишкан селасе Марий историй да тўвыра рўдерышкат толыныт.
БР-се Национальный архив пашаеҥ-влак Мишканышке ятыр оҥай документым конденыт. Мутлан, «Комун корно» газетын 1931, 1941 да моло ийласе подшивкыже-влакым, 1850 ийысе «ревизский сказкым» (калык перепись), XX курым тўҥалтысе шымлызе В. Филоненкон Кўсӧ пайрем нерген шымлыме пашажым («Праздник «Кюсе» у восточных черемис»). Районын да марий калыкын историйышт дене кылдалтше моло документ-влакат лийыныт. Выставкыште тыгак Пошкырт кундемыште илыше калык-влак нерген книга-влак верланеныт.
Мылам, «Келшымаш» газетын пашаеҥже семын, поснак тўрлє ийласе «Комун корно» районный газет-влак оҥай лийыныт. 30-40-ше ийлаште газет марла гына лектын. Но коклан икымше лаштыкыште тўрлє пунчал-влакым рушла печатлыме. Йылме кызытсе дечын ойыртемалтеш. 30-шо ийлаште, очыни, литератур йылме эше вияҥын шуктен огыл. Возышо-влак шке коклаштышт мутланыме йылме дене возеныт. Сандене кызытсе литератур йылме дене ойыртем кугу.
В. Филоненкон Кўсє пайрем нерген возымыжат моткоч оҥай да информацийлан поян. Тиде шымлызе мемнан кундемысе кумалтышым шке шинчаж дене ужын, сандене Кўсє кумалтыш нерген возымыжо кызытсе тукымлан пеш шерге.
А 1850 ийысе «Ревизский сказке», тунам тыге калык перепись манылтын, Мишкан селан да тудын воктене верланыше ял-влакын историйыштым рашемдаш полша. Мутлан, тиде документыште Ирсай ден Метръял укелыт. Но тачысе кечылан мондалтше Шагаман (Шигаман) илем уло. Документыште ала-могай Мишкина ялат, конешне, уло, но тудым кызытсе Мишкан манаш неле – тушто икмыняр кудо гына лийын, а кушто верланымыже раш огыл. Тугеже, 19 курым покшелне кызытсе Мишкан олмышто Шагаман ял гына лийын. «Уфимская губерния. Список населенных пунктов по сведениям 1870 года. СПб., 1877» справочник почеш, 1870 ийыште Шагаман Мишкан ден Ирсай ял-влакын кокымшо лўмышт лийын. Метръялынат кокымшо лўмжӧ «Шигаманлан» лишыл улмаш, тудет «Митряева (Дмитриева) – Шаганакова» манылтын. Тугеже тыгайрак иктешлымашым ышташ лиеш: 18 курымышто Мишкан села олмышто Шагаман ял шочын, но 1850 ий деч вара тудо кокыте але кумыте шелылтын. Мишкан, Ирсай да Метръял-влакын ик тиште гыч улмыштым тыгак ожно ик шўгарлаште тойымышт рашемда. Тиде шўгарла кызыт Мишкан покшелан кодын, тудо кызытсе военкомат деч Пионер уремысе йолешке кўвар марте шуйнен.
Шагаман ял моло источниклаште Шигаман (Шигаманово) манын возалтын. Тиде илем 1713 ий 28 декабрьысе 149 №-ан договор почеш шочын. Яллан негыз, конешне, ончычракат пышталтын кертын, но договор лач тиде кечын ышталтын. Тушто тыге возымо: «№ 149. 1713 г. декабря 28. - Данная запись башкира Казанской дороги, Дуванейской вол. Атяки Куюкова мари Осинской дороги Айгильде Байгильдину с товарищами на свои пашенные земли с угодьями.
Декабря в 28 день писана запись: Уфимского уезду, Казанские дороги, Дуванейские волости, деревни Старой Ишеевы башкирец Атяка Куюков дал есми в Бирску сию на себя запись Уфимского ж уезду, Осинские дороги, деревни Шигамановы черемисину Айгильде Байгильдину да Именю Байгильдину ж, Матишу Чабыкову, Кусюкбаю Трошкину в том: отдал я, Атяка, им, Айгильде с товарыщи, в вотчине своей под усад и под пашну земли и сенные покосы, и бортной ухожей, и звериные ловли, и бобровые гоны…».
Ик могырчын чыла раш: 1713 ийыште але ончычрак Нерге ялыште илыше-влак Изи Инак воктенсе мландым пошкырт-влак деч налыныт да тыште Шигаман лўман илемым чоҥеныт, варажым илем кокыте але кумыте шелылтын да Мишкан, Ирсай ял-влак шочыныт, Метръял, очыни, илемын кумшо ужашыже лийын. Рашемдыде ок лий: шоҥгыеҥ-влакын мутышт почеш, Ирсай ялат ожно кызытсе Мишкан олмышто – Подстанций курыкышто верланен. Икманаш, Ирсай ден Мишканым Инак эҥер гына ойырен. Тидлан кӧра переписчик-влак кок ялым ик яллан шотлен кертыныт. Ял куснен кайымылан єршаш уке, ту жапыште моло ял-влакат ятыр гана ик вер гыч вес верышке куснен коштыныт. Тидлан кӧра нунын историйыштым рашемдаш моткоч неле.
Но Шигаман, Мишкан да Ирсай илем-влак деке пєртылына. Ик могырчын нунын шотышто чыла раш гын, вес могырчын нимо раш огыл. Вет тыште рашемден кодыде ок лий: нерге-влак Шигаманлан веле огыл, тыгак Ӱлыл Шогертен яллан негызым пыштеныт, тудо тўрлӧ источниклаште тыгак Саискан (Саисканово) семын палыме. «Саискан» мут, пошкырт але татар йылме гыч кусараш гын, шогертен лиеш. Эше палемдыман: Ӱлыл да Кўшыл Шогертен-влак шўдымарий тукым гыч улыт – кок Шогертен коклаште нуным ушен шогышо Шўдымарий кумалтыш уло. Тугеже нине ял-влаклан негызым пыштыше нерге-влакат шўдымарий тукым гыч лийшаш улыт (шўдымарий огытыл гын, Нерге ялышке икмыняр тўрлє тукым толын лиеш). Йўлашт нунын икгайрак. Тойымо годым Нергыштат, кок Шогертеныштат куэ-влакым шогалтат. А Мишканыште, Ирсайыште да Метръялыште – меҥгым, нине яллаште илыше-влак шкеныштым шўдымарийлан огыт шотло. Кузе тыге лийын кертын? Мишканыште, Ирсайыште да Метръялыште але мартеат нерге тукым гыч улшо-влак илат ыле гын, йўлашт весе лиеш ыле. Тугеже Шигаманыште калык вашталтын. Ик марий тўшкам вес марий-влак вашталтеныт. Мишкан олмышко вес марий тўшка, очыни, Пўрӧвўд воктечын толын. Вет кызыт тиде вер-шӧрыштӧ илыше-влакын тойымо йўлашт Ӱлыл Памаш, Кўрзе, Кемий ялласе йўлалан лишыл. Но мучаш марте рашемдашлан чыла «ревизский сказкым» терген лекман да икмыняр тукымвожым рашемдыман. Тиде паша эше шке шымлызыжым вуча.
Выставкыште моло документ ден книга-влакат лийыныт. БР-се Национальный архив ГКУ директорын заместительже Ниязбай Салимов погынышо-влакым нунын денат кўчыкын палдарен. Нине документлаштат, очыни, районын историйже нерген ятыр оҥай факт лийын, но чылажымат тергаш жап ситен огыл. Туге гынат, БР-се национальный архив пашаеҥ-влаклан Мишкан селашке тыгай оҥай да шымлызе-влаклан пайдале выставкым кондымыштлан чон гыч лекше тау мутым ойлымо шуеш. Нунын полшымо дене кумылан-влак эртыше дене вашлийын кертыныт.
Вячеслав КАМИЛЯНОВ.