Васли кува ден кугыза марий-влакым чумыреныт

Шорыкйол пайремын лўмжым тўрлӧ еҥ тўрлын умылтара. Шукын лўмжє пайрем водын шорыкын йолжым кучен мужедме гыч шочын маныт. Но изи шымлымашым эртараш гын, Шорыкйол пайремын утыж дене ожсо лўмжӧ ок лий.
Молан манаш гын, «шорык» мут тюрк шомак да йылмышкына, очыни, булгар-влак деч логалын. Моло финн-угор-влак шорыкым вес тўрлын маныт. Одо-влак – ыж, мокша-влак – уча, эрзя-влак – реве. Марий йылмылан эн лишыл эрзя йылме. Мутлан, ушкал эрзяла - скал, нерге – нерьгаз, шордо, ир ушкал – сярдо, идым скал, комбо - дига (арам огыл ме нуным дига-дига манын кычкырена), шорык-ушкал – ревет-скалт. Очыни, меат шорыкым ожно лач «реве» манынна. Но, илен-толын, шорык шорыкыш савырнен, а пайрем – Шорыкйолыш. Туге гынат, пайремын ожсо лўмжӧ-влакат аралалт кодыныт – Шочйол да Шыртйол. Шочйол – шочшо, у Йол лиеш. А Йол але Йоль - эн кужу йўд годым тўрлӧ элыште палемдыме пайрем. Мутлан, финн Йоулупукки Йоль казатага лиеш. Пукки мутшо марий пача шомаклан лишыл. Йоулупукки идылыкыште осалым ыштыше еҥым наказатлен коден кертын. Очыни, лач тышечын марий Сокыр тага модыш лектын.
Шыртйол шотыштат чыла раш. Шырт – тиде кугезына-влакын чонышт, ӧртышт. Нуно эн кужу йўд годым ер йымач лектыт да мемнан деке унала толыт. А эн кужу йўд деч вара у идалык, у илыш шочеш. Арам огыл Шорыкйолым шукын марий У ийлан шотлат. Тыште рашемдаш гына кодеш - ожно марий-влак Шорыкйол кунам толшашым шўдыр-влакым, тылзым эскерен да кече кужемаш тўҥалмым ончен рашемденыт. Но юлиан календарьыш куснымеке (тидыже 16 курым деч ончычрак лийын кертын огыл), пайрем-влак радам лач тиде календарь дене кылдалтын. Тидым тўрлӧ кундемыште тўрлӧ йӧн дене ыштеныт. Тидлан кӧра Шорыкйол ик вере пурымо годым вес вере уже пыта, а кумшо вере тудын толмыжым эше арня вучат.
Ожно Шорыкйолым кажне ялыште посна палемденыт. Ял кугу лийын гын, икымше кечын икмыняр пєртыштє погыненыт. Но 2022 ийыште, эрвел марий-влакым пырля чумыраш эше ик амал лийже манын, республик кўкшытан пайремым эртараш тўҥалаш лийме. Икымше тыгай Шорыкйол Пўрӧ районысо Памаш ялыште эртен. Пайрем мучаште весий тудым кушто эртарашлан портышкемым шоленыт, тудет мыланна – Мишкан районлан логалын. Район кӧргыштӧ гын Кугу Соказа ялым ойырен налме.
Тиде чапым Кугу Соказалан арам огыл пуымо. Тиде ял районыштына ик эн ожсо илем улеш. Ял йыр уло эрвел марий жаплыме кум вер уло: Мер кумалтыш, кудыжо тыгак Тўня кумалтышлан шотлалтеш, Султан керемет да ожсо шўгарла. Ожсо шўгарлам жаплымылан ӧрман огыл. Марий йўла почеш тыгай вер эн лўдыкшыдымӧ верлан шотлалтеш. Вет илыше-влак кугезе-влакым пагалат, нуным уштен шогат да ожсо йўлам шуктат гын, тошто марий-влак кызытсе тукымлан чыла шотыштат полшен шогат.
Шорыкйол пайремыш уна-влак Пўрӧ, Благовещенск, Краснокам да Шаран районла гыч толыныт. Пайрем уна-влакым вашлиймаш гыч тўҥалын. Тылеч вара, ожсо марий йўла почеш, мутым онаеҥ-влаклан пуымо. Онаеҥ-влак чонан тул ончылно Ош Поро Кугу Юмо деч уло марий калыклан тазалыкым, эсенлыкым, поро кумылым, чыла тўрлӧ тўле ден перкем да тыныс илышым йодыныт. Карт-влак удылын пытарымеке, погынышо-влакым пайрем дене Мишкан район МР советын председательже В. Сабиров, БР-се «Эрвел марий» национально-культурный региональный автономийын председательже В. Ялаев, БР-се Кугыжаныш Погын – Курултайын депутатше Я. Кугубаев, Мишкан районысо «Эрвел марий» марий тўвыра автономийын председательже В. Байбулатов, Мишкан район МР-со Культура отделын начальникше Р. Плотников да моло саламленыт.
Пайремын тўҥ ужашыже Кугу Соказа ялысе Культура пӧртыштӧ эртен. Зданийын фойештыже тўрлӧ кидпаша выставке пашам ыштен. Тушто шке пашашт дене С. Зайниева, Р. Апсаликов (Тӧргымдўр), В. Янгуатов (Пўнчер) да Е. Калимьянов (Пўрӧ районысо Кужнур ял) палдареныт. Р. Апсаликов уста плотник улеш, тыгак пу гычын тўрлӧ фигур-влакым пўчкеда. С. Зайниева тўрым тўрла да марий ўштӧ-влакым куа. В. Янгуатова бисер дене пуна да тўрлӧ арверым пидеш. А Ефрем Калимьяновым Мишкан да Пўрӧ районлаште веле огыл, пўтынь республикыште да Марий Элыштат кумдан палат. Тудо профессиональный художник, график да скульптор улеш.
Кугу Соказаште Шорыкйол пайрем пеш ямлын эртен. Салам шомак-влак деч вара чыланат ерышке мӧчӧр-влакым налаш каеныт. Вет марий йўла почеш нуно Шорыкйоллан лач ер пундаш гыч лектын толыт. Тушто нуно ик жап изирак омашыште иленыт улмаш. Тиде омаш деке лишеммеке, тушечын тўрлӧ сынан мєчєр-влак лектыныт. Нунын коклаште кӧ-гына лийын огыл… Омашыште Васли кува ден кугыза, маска, салтак, кужу йолан шўкшондал да моло шылын иленыт улмаш. Пеленышт куштышо имньыштат лийын. Мӧчӧр-влакым чылаштымат пайремышке ўжын наҥгайыме. Культура пӧрт ончыко миен шумеке, чыланат чолга «тывырдыкым» куштеныт. Ныл йолжо денат эн чот, конешне, куштышо имне тавен. Куштен нойымеке, чыланат клуб кӧргыш пуреныт. Пайремын тўҥ ужашыже лач тушто эртен.
Заллан пайрем вашеш марий пєрт сыным пуртеныт. Тушто уна-влакым сурт оза ден озавате вашлийыныт. Кужу жап вучымо мӧчӧр-влаклан тамле мелна ден когыльым пукшеныт, тутло пурам йўктеныт. Кумылыштым тўрлӧ пӧлек дене савыраш тыршеныт. Озавате Васли кува ден кугызалан шкенжын кидпашажым ончыктен: шке кидше дене пидме носким, пижым, шке кидше дене ургымо да тўрлымӧ тувырым, ончылак-влакым. Тылеч вара чыланат тўрлӧ модмаш дене модаш тўҥалыныт: йыдалым пӧрдыктен, шыгыле, сокыр тага дене... Сеҥалтше-влак муреныт, куштеныт да тўрлє кўштымым шуктеныт. Мужедашат монден огытыл. Ондак пу комыля дене мужедыныт, вара – агытан дене. Агытан дене мужедмаш пайремын ик эн оҥай татше лийын. Вет чонан кайык пайремыште шкенжым кузе кучаш тўҥалмыж нерген нигӧ раш каласен ок керт. Агытанет тиде кечын нимогай заданийым шукташ вашкен огыл, мыйым возыза маншыла, фтограф-влак ўмбаке веле тўткын ончен шоген.
Модмаш да мужедмаш деч вара пайрем кокыте шелылтын. Ялысе культура пєртыштє калыклан изирак концертым ончыктымо. Шкеныштын усталыкыштым погынышо-влаклан Тымбай ялысе Культура пӧрт пеленсе «Изеҥер» мурышо ансамбль, Монар Культура пӧрт пеленсе «Ший памаш» фольклор калык ансамбль, Кугу Соказа ялысе культура пӧрт пеленсе «Соказа сем» мурышо ансамбль, Благовещенск оласе «Оҥгыр йўк» фольклор калык ансамбль ончыктеныт. А марий национально-культурный автономий вуйлатыше-влак мєчєр-влак дене пырля Галина да Алексей Сайпашевмыт суртышко каеныт. Тушто уна-влакым шокшо мелна дене сийленыт. Мӧчӧр-влак, сийым тамлымеке, сурт оза ден озаватылан суапым, чыла тўрлӧ перкем, тазалыкым тыланеныт да чолган «тывырдыкым» куштеныт.
Тылеч вара чыланат Тамара ден Александр Шамидановмыт озанлыкышке Шорыкйол пайремын туҥ йўлажым шукташ миеныт. Ӱдыр-влак шорык йолым лач тушто кученыт.
Пайрем эше ик марий йўлам – портышкемым кышкымаш дене пытен. Ондак тудым капка гоч ўдыр-влак кышкеныт, варажым Мишкан районысо «Эрвел марий» марий тўвыра автономийын председательже В. Байбулатов шолен. Тидым арам огыл ыштыме – Шорыкйолым вес ийлан кушто эртарымаш лач тыге рашемдалтеш. Тудым тиде кечын Благовещенск районын представительже-влак кученыт. Тугеже вес ий республиканский Шорыкйол лач тушто эрта.
Кугу Соказа ялыште Шорыкйол пайрем кужу жаплан шарнымашеш кодеш. Вет тудо моткоч оҥайын да ямлын эртен. Пайрем эртараш спонсор полышым предприниматель-влак Ю. А. Александров ден А. А. Ильтимиров ончыктеныт.
Вячеслав КАМИЛЯНОВ.