Султан кереметыш могай тылзыште кумалаш лекман

Район кӧргыштак Султан кереметыш кунам кумалаш лекме шотышто кок ойым колаш лиеш. Иктышт Кўсӧ кумалтыш деч вара виклан тылзе кушмо годым лекташ кўлеш маныт, весышт – тошто тылзе годым. Южо еҥже Султаныш Кўсӧ деч вара лекмым гына шарна, а тылзе могай лишаш нерген нимом раш каласен ок керт. Кудышт вара чын? Кугезына-влак тиде кумалтышым кунам эртарымым кузе рашемдаш лиеш?
Кажне ийжым рашемдаш уже ок лий, но 1900 ийысым лиеш. Вет тиде ийыште Чорай волостьыш финн шымлызе Хейкки Паасонен толын да верысе кумалтыш-влак нерген ятыр возен коден. Тудо Пўрӧ уездысе Чорай ялыш 1900 ий апрель тўҥалтыште толын да тыште кум тылзе утла лийын.
Рашемдымына годым ме лач тудын возымыжлан эҥертена. Кўсӧ нерген возымыжо 2003 ийыште Йошкар-Олаште лекше «Календарные праздники и обряды» книгашке пурталтын, тудым жапыштыже марлашке Г. Зайниев марлаҥден. Моло кумалтыш-влак да керемет-влак нерген возымыжо «Календарные праздники и обряды» книгаште уке, но нине статья-влакым Г. Зайниевын марлаҥдыме вариантше уло. Интернетыште тыгак Х. Паасоненын материалже-влакым чумырен лукмо книгам муаш лиеш. Мутлан ик тыгай книга 1939 ийыште Хельсинки олаште лектын.
Х. Паасоненын возымыж гыч рашемеш – кугезына-влак Кўсӧ кумалтышым Петро кече (кызыт 12 июль) деч ончыч тўҥалыныт: «Кўсӧ идалык еда Петро кече шуде шудо солымо пагыт деч ончыч у стиль дене июль тўҥалтыште пура». Финн шымлызе арам огыл «у стиль дене» манын возен, молан манаш гын, Финляндий, тунам Россий кугыжанышыш пурен гынат, григориан календарь почеш илен, вет нуно православный огыл, а лютеран лийыныт. Тыгак Финляндийын кужу жап кумда автономийже лийын. Сандене, руш кугыжаныш пурымеке, юлиан календарьыш куснен огытыл.
Х. Паасоненын возымаж гыч ме тыгак палена: 1900 ийыште Кўсӧ кумалтыш 11 кече шуйнен. Но тудо могай кечыште тўҥалмым Х. Паасонен возен коден огыл. Возымаштыже кок датым муаш лиеш: 6 июль да 9 июль. 6 июльышто Чорайыште Ял кумалтыш эртаралтын. 9 июльышто Кўсӧ кумалтыш годым Кўллӧ Пиямбарлан ўшкыжым пуеныт. Возымыж гыч пале - Кўллӧ Пиямбарлан шымше кечын кумалыныт. Тугеже Кўсӧ кумалтышын 1-ше кечыже 2 июль шочмын (вўргечынат, шуматкечынат кумылыныт гын) але 29 июньышто (вўргечын да шуматкечын кумалын огытыл гын) лийын. Но икымше кечын Кугу Юмо талгыдым налдымылан кӧра, тудет вўд дене чывылтыме деч вара почкалтарен огыл, Кўсӧ кумалтыш ик кечылан (вўргече да шуматкечын кумалын огытыл гын, 2 кечылан) кужемын да 11 кече шуйнен. Х. Паасоненын Кўсӧ кумалтыш 11 кече шуйнен манмыжым шотыш налаш гын, 1900 ийыште Кўсӧ кумалтыш вўргечынат, шуматкечынат эртаралтын. Тугеже тудо 2 июльышто тўҥалын манын кертына, а икымше волькым (талгыдым) 3 июльышто, кушкыжмын пуеныт.
Ял кумалтыш Чорайыште кузе да молан 6 июльышто эртыме раш огыл. Ял (аул) кумалтыш нерген Х. Паасонен тыге возен: «Аул кумалтыш Кўсӧ пайрем деч изиш ончыч эртаралтеш. Мутлан, 1900 ийыште тудо Чорай ялыште 6 июльышто лие, а пошкудо Кульчубай ялыште Кўсӧ пайремын пытартыш кечыштыже эртарен колтышт». Х. Паасоненын чыла возымыжым шотыш налаш гын, 1900 ийыште Ял кумалтыш Чорайыште Кўсӧ деч ончыч огыл, а покшелныже эртен. Тыште, конешне, числа шотышто йоҥылышат пурен кертын. Очыни, Чорайыште Ял кумалтыш у стиль дене 6 июльышто огыл, а 29 июньышто эртен. Вет мондыман огыл, Российыште тунам юлиан календарь почеш иленыт, Х. Паасоненлан кече-влакым ик календарь гыч весыш кусараш пернен.
Финн шымлызын возымыжлан эҥерташ гын, а тудо Чорайыште Кўсӧ пытымеш лийын, Кўсӧ кумалтыш-влак 1900 ийыште 12 июль (изарня) марте шуйненыт. А 12 июльышто тылзе тичмаш лийын! Тугеже кугезына-влак тичмаш тылзе деч лўдын огытыл!
Х. Паасонен Чорайыште кызытсе стиль дене 15 июль марте илен. Тидын нерген тудо Шурно йыр ден Мланде йыр кумалтыш-влак нерген возымаштыже паладра: «Кеҥежым южо ялыште Юмылан вольыкым але кайыквусым пуыман эше икмыняр пайремым – Шурно йыр ден Мланде йырым – эртарат. Мый Чорай гыч 15 июльышто лектын кайышым. Тиде кече марте тушто нине кок пайрем ышт лий».
Тыште ме мом ужына? 1900 ийыште Султан кереметыш Кўсӧ деч вара тылзе кушмо годым лектын огытыл, тидым ышташ йӧныштат лийын огыл - Кўсӧ тичмаш тылзе марте шуйнен. А южо ялыште тылеч вара моло кумалтышымат (Шурно йыр ден Мланде йырым) эртареныт. Х. Паасонен Султан кереметыш кунам кумалаш лекме нергенат возен, но тылзын могай лийшашыжым палемден огыл: «Султан Кереметлан талукышто ик гана уло волость дене кумалыт. Сандене Кереметлан пуышаш вольыкым налаш оксам волостьыш пурышо чыла ялыштат погат. Кумалмаш Кўсӧ пайрем деч варарак, шукыж годым июль мучаште, эртаралтеш».
1900 ийыште Султан кереметлан кумалтыш кунам эртымым раш каласен она керт. Вес у тылзе шочмеш (кызытсе стиль дене 26 июль) вученыт манаш неле. Вет, тылзе шочмеке, марий йўла почеш, виклан кумалаш лекман огыл – тудын вийым налмыжым вучыман. А тиде жаплан уже уржа-сорла жап тўҥалшаш лийын. Султан керметлан кумалтышым 1900 ийыште, очыни, кызытсе стиль дене 16-22 июль коклаште эртареныт. А ты жапыште тылзе тошто лийын.
Эсен Элай, марий мушан.