Май тылзылан калык календарь

1 май – Илыш Шочын Авам да Юмынўдырым жаплыме кече. Тиде кечын Кугу Илыш Шочын Авам жаплыман да пакчасаскам сайын кушташ йодман. Тиде кечын йошкар реве ден кешырым шындаш тыршыман. Тылеч ончыч нєшмым вынем але памаш вўд дене нєртыман. Тылеч вара вынемыш але памашыш ший але вўргене оксам шолыман. Тидын годым Йомшеҥер ден Вўд Авам, Вичеўдырым жаплыман. Вет лектыш могай лийшаш нунын дечат кугун шога. Южо вере ожно памашке шындышаш нєшмым нєрташ кум эр почела коштыныт.

Тиде кечынат кастене эҥер да ерла серлаште тулым ылыжтыман, игече леве шога гын, вўдеш пурыман, Илыш Шочын Авам, Вўд Авам, Юмынўдырым, Вичеўдырым да Йомшеҥерым жаплыман, шошым кондымыштлан тауштыман. Тыгак тўрлє мурым мурыман да семўзгарым шоктыман.

Куку кужу жап мура гын, шокшо лиеш. Йўр йўреш гын, моторрак лияшлан, шўргым мушман, ўп сайын кушшо манын, вуйым нӧртыман. Тиде кечын нӧлпӧ, шертне, эҥыжвондо кычкым колтышаш улыт. Игече шокшо гын, майын кокымшо пелыже йўштє лиеш, йўштӧ гын – шокшо. Ломбо ужарген гын, пареҥгым шындаш лиеш. Йўр йўреш гын, уржа ума.

2 май – Илыш Шочын Авалан у вургемым чиктыме кече. Тиде кечын нур-олыкышко вынерым лукман да шалатен пыштыман, тушко мелнам, пўтынь киндым але когыльым пыштыман. Калык ой почеш, тыге ыштет гын, йытын ден кыне умат. Тиде кечын тыгак чийыме вургемым пушеҥге укшеш сакыман але шаршудыш пыштыман. Тыге вургем гоч айдемын капышкыже ужар шудын да Ош Кечын вийышт пурат.

Чумыр ончалмаште, 25 апрель гыч 2 май марте Шошо Иляным – Кугу Илыш шочын ден Илыш Шочын Аван шошымсо сыныштым жаплыман. 3 май гыч Мер Юмым, Кугыеҥым да кугезына-влак жаплыме жап тўҥалеш.

Игече йўран гын, июнь ояр да кукшо лиеш. Мераҥ-влак але мартеат ужгаштым вашталтен огытыл гын, йўштӧ лиеш. Игече шокшо гын, май мучаште йўштӧ лиеш.  Пыл-влак каваште писын ийыт гын, лишыл кечылаште йўр ок йўр. Кайыклудо-влак пыжашыштым вўд воктене оптат гын, кеҥеж кукшо лиеш, вўд деч тораште гын – ночко. Кас ўжара шӧртньӧ тўсан да игече умыр гын, игече чевер лиеш.

3 май – Мер Юмым, Кугыеҥым да кугезына-влакым жаплыме кече. Тиде кече гыч еш кумалтыш-влакым эртараш сай жап. Кажне тукым посна Кереметыштыже (эрвел марий-влак Кереметым тукымым аралыше вийлан шотлат) кумалын кертеш. Тидым тошто тылзын ыштыман. Ош Кугу Юмылан (Кугу Илыш Шочынлан)  у тылзе годым надырым пуыман. Сандене еш куамлтышым эртараш 17 майым вучыман.

Кож пўгыльмє шуко гын, шурно ума, рож умымым пўнчє пўгыльмє рашемда. Мо ончычрак нєлталалтеш - уржа але шудо, тудо ума.

4 май – Ломбым эскерыме кече.

Вувер-влак коштмо кече. Калык ой почеш, тиде кечын кас велчын вувер да моло екысуко, мужо-влак толыт да вольыклан эҥгекым ышташ тыршат. Айдемыланат тўрлє осалым ыштен кертыт. Тыгай ынже лий манын, Мер Юмо, Кугыеҥ, Пиямбар, Йомшеҥер, Вичеўдыр деч, тыгак Вольык Илян деч серлагаш йодман. Осал ял воктеке толын ынже керт манын, ўдыр-влаклан ломбо, олмапу але моло пушеҥге йыр пӧрдын куштыман да мурым мурыман. Тыге ыштет гын, ял йырым-йыр шинчаш койдымо пу, вўргене да кўртньӧ пече-влак дене печылалтеш да осал яр кӧргышкӧ пурен ок керт.

Ломбо пеледаш тўҥалын гын, кеҥеж шокшо лиеш. Ломбо мыняр эр пеледеш, кеҥеж тунаре шокшо лиеш. Ломбышто пеледыш шуко гын, кеҥеж йўран лиеш. Икымше кўдырчӧ кугун кўдырта гын, шурно ума.

5 май – Шоганым шындыме кече. Тиде кечын шоганым шындыман. Тиде кечынак олмапу, ваштар, локама кычкым колтышаш улыт. Вувер ден тўрлӧ екысуко-влак тиде кечынат осалым ышташ тыршен коштыт. Сандене ўдыр-влаклан адакат пушеҥге йыр пєрдын модман. Калык ой почеш, тиде кечын вуверан да пўчкедыш кува-влак чодыраште, иктаж аланыште погынат да, шудыш вынерым шарен, чара могырын мурен-куштат. Но тиде йўла 2 майысе йўлам ушештара. Тугеже чодыра аланыште вувер ден пўчкедыш кува-влак огыл, а уста-влак ожсо йўлам шуктат да пўртўс юмо – Илыш Шочын Ава ден Юмынўдыр деч вийым йодыт. Сандене азам ыштен кертдыме ўдырамаш-влак нунын деке ушнаш тыршеныт. Тылеч вара нунын икшывышт шочеш, малдат. Манеш-манешым колыштат гын, тыгай йўла деч вара вуверан аза шочеш манше-влакат улыт. Но манеш-мнешын капка меҥгыжат уке манеш... Икте раш – тиде кечын шкетын чодыраште кошташ лўдыкшє. Шкет рвезе але пӧръеҥ-влак, вувер кува да тўрлӧ екысуко-влак кидышке логалын, вуйыштым йомдарен кертыт маныт. Тиде тўрыснек чын шомак... Чодыраште чара могыран мотор ўдыр-влакым ужын, кажне рвезын, эсогыл ватан пєръеҥынат, вуйжо йомеш...

Тылзе вашке нєлтеш гын, эрдене кылмыкта. Тылзе тошто гын, ўдаш вашкаш ок кўл. Кўдырчӧ кўдырта гын, лектыш сай лиеш. Эр чевер да ояр гын, шошо ага пашам тўҥалаш лиеш. Йўдым кылмыкта гын, эше нылле эр йўштӧ лиеш.

6 май – Вольыкым пасушко лукмо кече (Йогор кече).  Калык ой почеш тиде кечын эрдене вочшо лупс юзо виян улеш. Тудо тўрлӧ чер дечын эмла да шинча вочмо дечын арала. Но лупсым кече нєлтмє марте гына погаш лиеш. Мер Юмым, Кугыеҥым, Пиямбарым, Вольык Ильяным да Агавайрем Юмым жаплыме кече. Мер Юмым але Кугыеҥын кавасе сынжым ме кажне йўдым ужына, манын кертына. Ик ой почеш - тиде Орион тўшкашўдыр. Ожно тудлан лўмлалтше серлагыш кок вуян имне але имнешке сынан лийыныт. Христианство сеҥымекат тиде образ йомын огыл. Мер Юмо - Кавасе имнешке (рушла – Даждьбог, скандиавла - Один) Йогор Юмыш (Георгий Победоносец) савырнен. Марий-влак тудым тыгак Кори маныт. Ме тудым кызыт 50 ыр марте оксаште ужын кертына. Мом манаш? Кок вуян орелжат саде Мер Юмымак ончыкта. Икманаш, ожсо юмо-влак йомын огытыл, нуно эре воктенна улыт! Иктым веле мондыман огыл, илен-толын Юмын Он - Мер Юмо (ожно Юмо гына маныныт) ден Кугу Илыш Шочыным ме кызыт ик юмо семын ужына да Ош Кугу Юмо манына. Илыш Шочын Ава ден Юмын Авамат ик юмо семын ужына. Юмынўдыр веле поснарак улеш.

Эр лупсан гын, тар ума. Йўр йўреш гын, шемшыдаҥ удан шочеш. Эр ояр гын – эр ўдалтеш, кас оря гын – вараш. Куэ лышташ кугу гын, шурным Мланде Авам жаплыме кечылан (28 август) поген пытараш йєн лиеш (шурно ума). Мер Юмо ош имньым кычка але кушкыжеш гын (лум пасушто кодын гын), - лектыш уда лиеш, шем имньым кычка (кушкыжеш) гын – шурно ума. Тиде эр йўдым кылмыкта гын, эше нылле эр йўштє лиеш. Йўр йўреш гын, шудо ума. Ӱвыра-влак тўшкаш чумыргат гын, шокшо лиеш. Кечывал мардеж пуа гын, шурно ума. Йўдвел мардеж пуа гын, шыжым вашке кылмыкта. Тиде кечын меж гыч ыштыме але ургымо нимогай вургем ден арверым чияш да кидыш кучаш ок лий – вольыкым пире-влак кочкыт.

7 май – Шўльым ўдымӧ кече. Тиде кечын шўльым ўдаш тў‰алман. 7 майыште шочшо еҥ юзо виян лиеш маныт. Пўртўсым эскерыме

кече. Тиде жапыште ваштар, тополь, куэ пеледыт. Тугеже, Шошым пайремым тиде кечынат палемдаш лиеш. Вет, кумдан палыме шымлызе

И. Н. Смирновын возен кодымыжо почеш, марий-влак тиде пайремым лач ваштар пеледме годым палемденыт. Рашрак лияш гын, чын шошо

толеш маныныт.

Тиде кечынат Илыш Шочын Авам жаплыман. Вет шошо тудын посна – йырваш чыла пеледмаш дене кылдалтше сынже улеш. Икманаш, тиде

кечын Йўштє йєршын сеҥалтеш да Ош Кече вийым налеш. Тидлан кєра тиде кечынат нурышто тулым ылыжтыман. Тиде кече, тылзе тошто гынат, тыгак Агавайрем – Изи лышташ кумалтышым эртараш келшен толеш.

Шыҥа шуко гын, лектыш сай лиеш. Уржам йўран годым ўдет гын, пасу шўкан лиеш. Вўдшор пытен гын, эр ўдымє икияшым ўдаш тўҥалаш лиеш. Вараш ўдымӧ икияшым полан пеледмеке ўдыман. Кас ўжара нарынче тўсан гын, лишыл кечылаште йўр ок йўр. Шўдыр-влак йыр ош да шем кєрж-влак койыт гын, вашке йўр йўреш. Пыл-влак ўлнӧ ийыт да тўрышт шемалге гын, вашке таул мардеж лектеш да кўдырчан йўр йўреш.

8 май – Йўрым йодмо кече. Тиде кечын Мардеж Он ден Мардеж Ава, Йомшеҥер деч, идалык кукшо ынже лий манын, йўрым йодман.

Мурызо кайык-влакым вашлийме кече. Ожно мурызо кайык-влак лач тиде кечын толмылан ўшаненыт.

Майыште кум сай йўр йўреш гын,лектыш кум ийлан сита. Игече ояр гын, икияш ума. Пакчаште тыгыде кайык шуко гын, пакчасаска-влак умат. Шонанпыл кугу гын, игече сай лиеш, изи гын – уда. Шопке кӧржым колта гын, шўльє ума. Йўштӧ йўр чўчкыдын йўреш гын, мўй ок лий. Йўр йўрмӧ годым кайык-влак мураш тўҥалыт гын, игече тєрлана. Олмапу тиде кече марте пеледын огыл гын, олма шагал лиеш.

9 май – Пурса ден пареҥгым шындыме кече.

10 май – Пасум куралаш лекме кече. Мланде Авам, Мланде Водыжым жаплыме кече. Тиде кечын пасум куралаш лекташ сай. Но тидын деч ончыч Мланде Авам жаплыман – сай лектышым пуаш йодман.

11 май – Черле-влаклан эмле вўдым йўктымӧ кече. Рашрак лияш гын, куэ вўдым але моло ужар кушкыл гыч – нуж, изватешудо, йолшудо гыч ямдылыме эмым йўктымӧ кече.

Йўд кава шўдыран гын, лектыш сай лиеш. Эр ўжара яндар гын, кеҥежат ояр лиеш.

12 май – Тўрлӧ мужо-влакым шєрен колтымо кече.

13 май – Сӧрасымаш-влакым эртарымым чарныме кече. Тиде кече гыч шошо ага паша пытымешке ожно сєрасен огытыл.

Кас умыр, а йўд шўдыран гын, кеҥеж чевер да лектышлан поян лиеш. Игече шокшо да леве йўр йўреш гын, шурно ума.

14 май – Шошо вийым налме кече. Ӱдымӧ кече. Калык ой почеш, ўдаш эн сай жап-влак – 6 май (Вольыкым пасушко лукмо кече - Йогор кече) деч вара арня да 14 май деч вара (но 15 майыште огыл) арня.

Икымше гана ўдаш лекме годым эр йўдым лектын кайыман. Капкам лектын кайыме годым, умла гай куштылго да тул гай писе лияш, имне ончыко умлам да тул шолгымым шолыман. Аҥа ўмбаке мийымеке, урлыкашым урлык комдышко, «орва пуч гоч але шергаш гоч кунам чараматырын лектын кертеш, тунам иже мыйын шурно поянлыкем налын кертышт» манын, кум кормыжым йоктарыман. Вара урлык комдышко 5, 7, 9,11 муным пыштен, муно гай тўвыргє пырчан лийже манын, ўдыман. Ӱдымӧ почеш тиде муным тырмалаш мийыше йоча-влак погышаш улыт. Погымо мунын иктыжым тўрлӧ осал деч, неле йўр да шолем деч, тул вўд деч арале манын, кинде нер дене пырля мландышке - Мланде водыжлан чыкыман. Вара кодшо муныжым, йырге аҥаште улшо еҥ-влакым кычкырен конден, пырля кочман.

Тыгак Мардеж Он ден Мардеж Ава деч, Эрвел, Кечывалвел, Касвел мардеж-влак деч сай игечым йодаш уто огыл. Игече уда шога гын, лектыш уда да идалык неле лиеш. Игече сай гын, лектышат ума.

15 май – Шўшпык кече. Калык ой почеш, тиде кечын шўшпык-влак мураш тўҥалыт.

Шўшпык йўдвошт мура гын, игече ояр лиеш. Шўшпык йўкым куку йўк деч ончыч колат гын, кеҥеж гоч пиалан лият. Шўшпык-влак татун мурат гын, шошо мучаш чевер лиеш. Тиде кечын киярым ўдаш йєнан.

16 май – Шӧр артыме кече. Ужарге гыч шўрым шолташ тўҥалме кече. Тиде кече гыч ушкалын шєржє арташ тўҥалеш. Шўрыш пышташ келшыше тўрлӧ шудо кушкыл ужарга: нуж, шинчалан шудо, коншудо, седераншудо (серетан, шишлудо).

Ломбо пеледеш гын, вашке «ломбо йўштӧ» толеш.

17 май – Юмынўдырым жаплыме кече. Тиде кечын ўдыр-влаклан Юмынўдыр деч вий-ал ден пиалым йодман. Куэ парчам пунымо кече. Тудет семык марте огеш лывыжге гын, кєн лўмеш пуналтын, тудет пиалан лиеш.

Перке Юмо ден пакчасе кушкылым аралаш йодмо кече. Шўкшудо шагалрак лийже манын, нужым але моло шўкшудым вожге лукман, шелше кӧршӧкыш але моло тошто атыш пыштыман да йыраҥ покшеке шындыман. Тидым ыштет гын, шўкшудо койын лывыжга да тўрлє копшаҥге-влак шеҥгек ончыде шылын куржыт малдат.

Кеҥеж вийым налаш тўҥалме кече.

18 май – Кияр ден ковыштам шындыме кече. Ковышта сайын кушшо манын, йыраҥ йыр нужым шындыман. Ковыштам ўдырамаш-влаклан гына шындыман, пӧръеҥ тиде пашашке ушна гын, лектыш уда лиеш.

19 май – Пурса ден Киярым ўдымӧ кече. Пурсам 6 май гычак ўдаш тўҥалаш лиеш гынат, ты сомылым тиде кастене ышташ йєнанрак. Тиде кече гыч эр еда лупс возаш тўҥалеш. Лупсан шудышто чара йолын кошташ тыршыман.

20 май – Вўд дене чывылталтме кече. Эрдене эрок ведра-влак тич вўдым темен шындыман, кечывалым, таза лияш манын, кече ырыктыме вўд дене чывылталтман. Имне виян лийже манын, эҥерыш пуртен лукман.

Шурным кушшо тылзыште ўдет гын, лектыш сай лиеш. У тылзе шочмо годым ўдет гын, шукш кочкеш. Шурным эрвел да касвел мардеж-влак пуымо годым ўдаш тыршыман.

21 май – Шыдаҥым ўдымӧ кече.

Йўр йўреш гын, поҥго ума. Шыдаҥым ломбо пеледмеке ўдыман.

22 май – Имне ончышо-влакын кечышт (Шошо Миколо). Шошо кечым Кеҥеж кече вашталта. Тиде эрдене вочшо лупс юзо виян улеш.

Пареҥгым шындыме кече.

23 май – Ожно шылтыме погым кычалме кече. Но ятыр ожно тиде кечын кладым огыл, а тўрлє эмшудым погеныт. Калык ой почеш, тиде кечын эн пайдале кушкыл-влак кушкыт. Тугеже 23 майыште Йомшеҥерым жаплыман.

Тиде кечын шурным ўдет гын, тудо сайын ума. Йўр йўреш гын, кеҥеж йўран лиеш.

24 май – Кеҥеж игечым рашемдыше кече. Игече йўран гын, кеҥеж йўран лиеш; ояр гын – ояр.

25 май – Пызле пеледме кече.

Эр ўжара йошкарге (яндар) гын, кеҥеж кукшо лиеш. Ерыште ошлокон (белая кувшинка) лышташыже-влак койыт гын – йўштє пыта. Калык ой почеш, ошлокон осал шўлыш ден тўрлє мужо (чер) деч арален кертеш. Но ошлоконым суртышко кондыман огыл – вольык черланен кертеш. Тўрлӧ осал деч тыгак пызле арала. Сандене ўдыр-влаклан пызле дечын тул ден кукшо деч серлагаш йодман.

26 май – Шыҥа (ўвыра) лекме кече. Шыҥа (комар) шуко гын, емыж ума, ўвыра (мошки) шуко гын – поҥго. Вўрзым ден вараксим-влак шуко чо‰ештылыт гын – шокшо лиеш.

27 май – Киярым шындыме да йытыным ўдымӧ кече. Тиде кечын шокшо эл гыч пытартыш кайык-влак пӧртылыт.

Игече йўштӧ гын, кеҥеж йўштє лиеш. Тиде кече гыч Йўдвел мардежын (Телын) вийже йомеш. Игече ояр гын, кияр ума, йўштӧ гын – лектыш уда лиеш.

28 май – Шокшо кече. Тиде кече гыч шокшо кеҥеж тўҥалеш.

Тиде кече шокшо гын, кеҥеж шокшо лиеш, йўштырак гын – йўштє. Мардеж касвелым пуа, а пыл-влак ўлнӧ ийыт гын, икияшым ўдаш сай жап. Шожым лўмегож але полан пеледме годым ўдаш тыршыман.

29 май – Икияшым ўден чарныме кече. Икияш шурным тиде кечын ўден пытараш тыршыман. Ӱден пытарыме гын, тырмалаш лекман.

Полан пеледеш гын, шокшо толын. Тиде кечын кўсын пуаш да налаш ок йӧрӧ – оксалан ода шу.

30 май – Мардеж шўшкымӧ кече. Тиде кече могай, кеҥеж тугай лиеш. Пареҥгым ураш тўҥалме кече.

Йўр шагал гын, тудым Кўдырчӧ Юмо деч лач тиде кечын йодман.

31 май – Тумо лышташым колтымо кече.

Йытыным ўдаш лекме кече. Тиде кечын йытыным ўдаш лекташ йӧнан. Йытын нєшмє мешакыш икмыняр шолтымо муным пыштыман да, комдыш нєшмым оптымо годым кидыш логалеш гын, кочман. Но кочмо деч ончыч тудым, йытын кужо лийже манан, икмыняр гана кўшкє шолыман. Калык ой почеш, ўдырамаш-влак йытыным, умыжо манын, чара могырын ўдышаш улыт - Перке Юмо чияш вургемышт укем ужеш да тудым сайынак кушта.

Тумо лышташ шуко гын, шўльӧ ума.