Керемет - калыкым тушман деч аралыше

Керемет – калыкым тушман деч аралыше

Кереметым ятыр вере осал шўлышлан шотлат, но, тиде культым сайрак шымлаш гын, тудын марий он-влак дене кылдалтмыже рашемеш

Ондак рашемдена: ке­ремтыште кунам кумалаш лектыныт да тудын дечын мом йодыныт.

Мишкан районышто кереме­тыште кунам кумалмым сайын шарнат – кундемыштына эн кугу - Султан кереметыш Кўсӧ кумал­тыш деч вара тошто тылзе годым лектыныт. Моло, изирак керемет­лаште шыжым, тыгак тошто тыл­зыште кумалыныт. Керемет-влак деч утларакшым эмлалташ (йоҥылыш пашам ыштымылан керемет логал кертеш маныныт), родо-тукымлан сайым пуэн шо­гаш йодыныт. Икманаш, тыныс илыш годым кереметын значе­нийже кугу лийын огыл, но сар ылыжме годым тудет кенета ка­лыклан эн чот полшышо вийыш савырнен. Мутлан, сарыш кай­ыше-влак арален кондыштараш лач шочмо кереметышт дечын йодыныт. Илыше кодыжо манын, тудлан тагам але моло вольы­кым лўмденыт, тиде вольыкым кереметлан сар гыч пєртылме­ке тауштен пуэныт. Эше, сар кужу жап пытен огыл гын, тудын дечын сєгышым чараш йодыныт. Тыге, мутлан, Калтаса районышто ыштеныт. Чыла тидым шотыш налаш гын, керемет-влак Сар юмылан лишыл лийыт. Но Сар юмо икте веле, а керемет-влак шукын улыт да чылаштынат по­сна лўмышт уло. Тидлан кєра кереметым, чын лияш гын, ке­ремет-влакым, Юмын антипод­шылан шотлаш ок лий. Мутлан, мландым ыштыме нерген ик ле­гендыште Юмо ден Керемет из­ак-шоляк улыт да тушто кокым­шет осал улеш. Но легендыште могай керемет нерген ойлалтеш? Лўмдымӧ керемет мо? Тыгайже вет лийын ок керт – нуно чыла лўман улыт! Вет кумалтыш го­дым керемет дечын: «Керемет, тидым-тудым пу», - манын огы­тыл, а лўмжӧ дене ойленыт. Мут­лан, «О, Султан тєра (он)!», «О, Аксылтан керемет!». Икманаш, кажне кереметын посна лўмжӧ уло, а керемет шомакше нуным ик радамыш пурышо вий улмышт нерген гына ойла. Керемет лўман керемет лийын огыл.

Тыште палемден гына кодаш кўлеш: керемет – чылт марий шо­мак огыл, тиде тюрк-влак дечын пурышо мут. Мутлан, Алтай­ыште але мартеат кёрмёс-влакым жаплат. Тиде культым шым­лызе-влак кёрмёс-влак сарзе он-влак дене кылдалтмыштым палемдат. Очыни, ожно сарышке тюрк-влак сарзе-влакым тукым - кёрмёс-влак дене погеныт, тидын годым кажне кёрмёсын посна аралышыже – чынжы­мак илыше але мифический ге­рой лийын. Юл Булгарийыштат сарзе-влакым, очыни, лач тиде система дене погеныт. Тидлан кӧра чуваш, марий да одо-влак коклаште керемет культ кумдан шарлен.

А ожно марий-влакын ты­гай культ лийын але уке? Лий­ын. Вет марий йўлаште кере­мет-влак деч посна кугурак-влак улыт. Кугурак-влак Курык кугы­за-влак дене иктак улыт манына гынат, йоҥылыш она лий. Нине культ-влакым пеҥгыдын «сарзе он-влакым жаплымаш» («культ военных вождей») манын керты­на. Икманаш, кугурак, курык ку­гыза да керемет-влак ик – шоч­мо калыкым аралыше, сарыште полшышо вий улыт. Тидым ле­генда-влак рашемдат. Теве Сул­тан керемет нерген легенде гыч ужаш:

...Курманай ден Кугу Сока­за кундемыште кредалмаш кум кече шуйна. Тушман тиде кре­далмаште уло вийжым йомдара, кодшо сарзыже-влак чакнат да савырнен куржыт. Марий-влак нуным Пўрє ола марте поктен колтат. Тыге кугезына-влак туш­манлан карум пуат да шочмо кундемнам арален кодат.

Но кугу сеҥымаш неле ойго дене йӧрналтын – ик чашкерыште кредалмаште вуйжым пыштыше Султаным муыт. Чолга патырым тушанак тоят. Кажне ийын то­што тылызын тиде верыш марий калык Султаным шарналташ да жаплаш кошташ тўҥалеш. Кы­зыт тиде верым – «Султан тӧра», «Султан кумалтыш маныт». Теве тыге Султан кумалтыш лектын…

Чоткар (легенде почеш, XIII ку­рымышто илен. Чоткар Кабаксо­ла ялыште - кызыт Юлсер кундем - сонарзе ешыште шочын) нерген легенде гыч ужаш:

« – Шергаканем-влак! – ка­ласен Чоткар. – Мый кужу жап иленам. Колаш жап толын шуын. Мыйым йӧратыме Элнет воктен кўкшӧ курыкышто ужатен тойыза.

Еҥ-влак ойгаҥыныт да шорты­ныт. Чоткар патыр дене чеверла­сымаш шучко лийын. Чоткар ну­ным лыпландарен.

– Ида ойгыро. Тыланда йєсє­лиеш гын, мый декем чоҥгаш­ке толза да йўкын кычкыралза: «Чоткар, Чоткар! Мемнам тушман чактара!» Мый кынелам да ну­ным поктен колташ полшем. Но шарныза: ўжаш мыйым эн неле жапыште кўлеш, кунам шке вий дене тушманым нигузеат сеҥаш огеш лий».

Чоткар марий калыклан кужу жап полшен шогаш тўҥалеш ыле, но ик эрге тудым арам кынелтен.

«...Эшполдо Чоткарын шўга­рышкыже каен да корнышто ку­гызам вашлийын. Эшполдын шо­нен пыштымыжым пален налмек, чал кугыза каласен:

– Ит кошт тушко, ок лий. Арам кынелтымылан Чоткар иралта, тый тудым лунчыртет гын мы­ланна кокымшо гана полшаш ок нєлталт. Тунам тушман мемнан мландым сорлыкла.

Эшполдо кугызам колыштмек воштыл колтен.

– Те, шоӧго-влак, чылам ше­кланеда да эре чыла деч лўдыда.

Тудо кугызан ушан ой-каҥашыжым колышташ шоненат огыл. Чоҥгашке шолыпын кўзен да кычкыралын:

– Чоткар, Чоткар! Мемнам тушман чактара!

Тудо эше кычкырал колтенат ыш шукто, кўдырчӧ рашкалта­рыш, чоҥгата шергылте да шў­гар почылто. Чодыраште мардеж пўтырен эртен кайыш, пушеҥ­ге-влакым пўгыртен шындыш. Колоткан петыртышыже шеле, шўгар гыч Чоткар патыр лекте.

Тудо тыгаяк кугу да куатле лийын. Чал ўпшӧ ший гай йол­ген, ош пондашыже оҥжым пе­тырен, кидыштыже неле керде йылгыжын.

– Кушто тушман, кєм кыраш кўлеш? – тудо шинчаж ден онча­лын мўгыралтен.

– Нигӧат уке, – лўдын каласыш осал Эшполдо. – Мый палынем веле, чыным мо ойлат тыйын нерген…

– Мом тый ыштышыч, пиал­дыме йоча! – ойгаҥын каласыш Чоткар да шке шўгарышкыже эр­кын волыш…».

Мучашлан Чумбылат нер­ген легенде гыч ужашым лудаш темлена. Чумбылат (Курык кугы­за, Лэмдэ курык кугыза, Курык ўмбал керемет, Кугу еҥ, Курык кугыза, Поро Лемдетÿр Курык Кугыза, Полемдрук Кугыза) – ча­пым налше марий князь-сарзе, легенде почеш, XI курымын му­чашыште илен, да марий мифо­логийыш «Йўдвел марий кугыжа» лўм дене пурен. Тудын нерген ле­генде тыгайрак:

«Чумбылатын илышыже кужу лийын, но колаш жап шуын. Ле­генде каласкала, тудын йырже марий калык шинчавўдым поген чумырген. Нуным Чумбылат шы­матен: «Ида шорт, колем гынат, тыланда полшаш тўҥалам. Йєсє лиеш гын, мыйын шўгарем деке мийыза да йукын каласыза: «Чум­былат, кынел! Тушман толын!..». Мый тендам аралаш кынелам»…

…Тыныс илыш икмыняр жап шуйнен, но вучыдымын кенета виян тушман толын лектын. Ма­рий-влак шке патырышт нерген шарналтеныт. Курыкыш куржын толын, тудым чот кычкыралыныт. Курык шелын кайыш, тушеч Чум­былат лектын да имне дене туш­ман ўмбак керылтын. Тале сарзе тушманым руэн да тошкен пы­тарен. Вара Чумбылат курык дек пєртылын: тудын ончылно курык почылтын да имньыж ден пырля тудым кӧргышкӧ мӧҥгеш пуртен».

Ынде марий йўлам шымлыше Ю. Калиевын «Сылнымут да то­што» пашаж гыч Чумбылат нер­ген возымыжым лудаш темлена:

«Чумбулат - Кугурак лий­ын. Кугуракше - старейшина, он манмым ончыктен. Чумбулатын курыкышто шинчаш койдымо олаже лийын, тушто тудын сар­зыже-влак илат манын ўшаненыт.

Кугурак-влакын илымышт эре­ак курык дене кылдалтын. Чум­булат деч посна, У. Харва эше Турек кугыза, Арын курык патыр, Юл тўр курык кугызам палемда».

Нине возымо-влакым лудын лекмеке, Керемет, Кугурак да Курык кугызан ик вий улмышт рашемеш. Тидым эше ятыр вере керемет-влак лач курыкышто верланыме пеҥгыдемда. Мутлан, Мишканын да Мишкан воктенсе Ирсай ден Метръялын кереме­тышт-влак лач курыкышто шогат. Мишканын кереметше, але ик кереметше, Мишкан Кугу Курык кугыза манылтын.

Ожнырак Керемет ден Кугу­ракым, очыни, тыгак шырт маны­ныт. Арам огыл, ик легендыште возымо почеш, ожно Моржан шырт ден Йўксӧ керемет калы­кым таваленыт. Шырт шомакым раш умылтараш неле. Но тудо кок ужаш гыч шогымыжо раш: «ш» да «ӧрт». Икманаш, ала-кєн єрт­шє – чонжо. Курык марий йыл­мыште тазалыкым ончыктышо «шу» мут уло. Мут тыгак «шур» да «єрт» шомак-влак гыч шоген кертеш. Ожсо марий йылмыште, марий да саам йылмылаште ик­гай шомак шуко улмым шотыш налаш гын, «шур» мут кугуракым ончыктен кертын.

Вет саамла «шурр» кугу лиеш. Такшым скандинав мифологий­ыштат Сурт уло (тул кугыеҥ), но тыште нимогай кылым муаш ок лий.

Ынде Кугурак – Керемет – сарзе оным жаплыме культ ку­нам шочмым рашемдаш тырше­на. Культ ятыр ожсо лийшаш. Вет эстон-влакынат иканаште марий Онар, Чумбылат да Чоткар нер­ген легенде-влаклан лишыл ле­гендышт уло. Нунуо Кугу Тыл­льым жаплен илат. Теве легенде гыч ужаш:

Большой Тылль жил в дерев­не Тыллусте со своей женой - великаншей Пирет - и занимал­ся тем, что возделывал землю на собственной мызе и ловил рыбу, как все жители деревни, хотя был местным правителем. Он часто навещал своего брата (по другим рассказам - племян­ника Лейгера, такого же велика­на, на соседнем острове Хийй­маа. Тылль был такой большой, что мог ходить пешком по дну моря, а его посох, сделанный из ствола ели, был длиной в 5 саженей, около десяти с полови­ной метров. Он любил капусту, пиво и баню. Нрав у Тылля был горячий, но душа добрая, и он всегда приходил на помощь лю­дям и защищал их...

…Когда на остров напали ры­цари-захватчики, Тылль пошёл с ними биться, но врагов было слишком много, и их главарь су­мел отрубить великану голову. Поддев голову на свой меч (по другой версии, взяв под мыш­ку), Тылль пошёл умирать, но перед смертью пообещал встать из могилы и помочь людям, если враги опять пойдут на них войной, - пусть только позовут его. Но озорные дети решили подразнить великана и крикну­ли: «Тылль, Тылль, вставай, на дворе война!» Великан встал, рассердился, увидев, что его зря позвали, и лёг обратно, покляв­шись, что больше уж не вернёт­ся».

Теве тыгай легенде. Тыште ма­рий легенде-влак дене икгайлык раш коеш. Кугезына-влак ожсек шочмо калык верч кредалше, калыкнам аралыше патыр да он-влакым жаплен иленыт. Неле жап толын гын, тушманым сеҥаш по­лышым лач нунын дечын йоды­ныт. Эше легенде-влак гыч коеш – нуным арам ўжмаш, кынелты­маш сайлан шотлалтын огыл.

Тыште мом ешараш лиеш? Марий калыкынат ятыр ожно Кугу Тылль нерген йомак сынан легендыже лийын. Очыни, тудым Кугыеҥ але Кугурак маныныт да могай-гынат кугу кў воктене жапленыт. Илен толын, шочмо элым да калыкым аралыше ми­фический персонаж могай-гынат исторический личность дене ваш кылдалтын. Мутлан, Чумбылат дене. Тюрк калык-влак, мутлан, булгар-влак, толмо деч вара Ку­гуракым жаплыме культ Кере­мет-влакым жаплыме культ дене йӧрналтын.

19 курымышто Уржум да Мал­мыж уездлаште, Г. Я. Яковлевын возымыжо почеш (Религиозные обряды черемис, 1887) эн кугу кереметлан Курык Кугыеҥ (ку­рук-кугу-йынг) ден Кўвар кугы­за (кўвар-кугузай) шотлалтыныт. Курык Кугыеҥын статусшо мот­коч кугу улмым (Юмын гае) туд­лан, ўшкыж да лудо деч посна, аргамакым пуымо рашемда. Мо олҥай, возымыжо почеш, нуны­лан посна онапу лийын огыл, тудын олмеш мландыш тоям шо­галтеныт. Тидын годым кумалме годым «онапует» манын ойле­ныт: «Теве кугу онапует…».

Онапу олмеш тоям шогалты­маш чуваш-влакын йўлаштым ушештара. Чуваш-влакын Ке­ремет кумалтышышт «Киремет карти» манылтын. Тудын покшел­ныже онапу кушкын але посна меҥге – «юпа» шоген. Юмыштлан кумалме верыште (учўк) тумо кушкын гын, кереметыште – тумо деч посна кеч-могай пушеҥге. Онапу лийын огыл гын, меҥгым шогалтеныт. Учўкыштыштат меҥ­ге шоген кертын. Но тушто тўҥжӧ дене мландыш шогалталтын гын, кереметыште – тўҥжӧ ден кўшкє (шўгарлаштат меҥгым тыге шо­галтеныт). Марий-влакын тыгай сынан тояшт – «керемет тоҥгак» деке ме эше пєртылына, кызыт гын керемет-влакын сарзе-влак дене кылдалтмышт нерген ум­бакыже возена.

Олык марий-влак Курык Ку­гыеҥым тыгак йўдвел кугыжа маныныт. Ожно ўшаненыт: ту­дын шинчалан койдымо сарзы­же-влак улыт. Вес ой почеш, ту­дын курыкышто тыгак шинчалан койдымо олаже уло. Тиде олам шагал еҥ ужын кертеш. Тиде курык воктечын шып гына эрты­ман, Курык кугыеҥ нерген ой­лаш тўҥалат гын, черланен кер­тат. Икманаш, курыкшо воктене лўмжым пелештет гын, сарыште сеҥаш полшаш ўжмє дене икте лиеш, арам кынелтымылан сырен кертеш.

Уньжа кундемыште кажне ке­реметын полышкалышыже – вит­ньызыже лийын. Кугурак кере­метлан, Курык кугыеҥ ден Кўвар кугыза деч посна Курыктўр кере­мет шотлалтын. Тыгак У кереме­тышт, Мўкш шырт кереметышт (Мўкш шырт деке керемет мут ешаралтын), Ял ўмбач коштшо кереметышт лийыныт. Мо оҥай, Г. Я. Яковлевын возымыжо по­чеш, кудыводыжат керемет-влак радамышке пурен. Эше возен: курык марий-влакын «шырт» лў­ман ожсо, изи кереметышт лий­ын. Тугеже, марий-влак чынжы­мак ожно керемет-влакым шырт манын кертыныт. А шырт мут ӧрт мутлан лишыл улмым Мланде ӧртым тыгак Мланде шырт ман­маш пеҥгыдемда (Словарь ма­рийской мифологии, К. И. Сит­ников). Тиде книгаштак Мланде шыртланат, Мланде єртланат шем ўшкыжым (Мланде єрт­лан тыгак шем тагамат пуэныт) пуэныт манын возымо. А икгай вольыкым пуэныт гын, ик воды­жак лийшаш улыт.

Керемет-влакым курык ма­рий-влакат жапленыт. Нунын куграк кереметышт Кўртньӧ во­дыж манылтын. Лўмжє сарзе улмыжым пеҥгыдемда. Кўртньє водыжын аваже, эргыже, тол­мачше але поч кучен коштшы­жо улыт. Южо еҥже «поч кучен коштшыжо» мутым колмеке, Кўртньӧ водыж почан лийын ма­нын шона. Тиде, конешне, тыге огыл. Поч кучышо, кызытсе йыл­мыш кусараш гын, «знаменосец» лиеш. А молан тудым поч маны­ныт? Тиде, очыни, тюрк влияний. Мутлан, Крымский ханствын сарзыже-влакын тистышт (зна­мяшт - «бунчук») йыпыш пижы­ктыме имне поч сынан лийын. А тюрк-влакын тистышт «тугъ» манылтын. Мо оҥай – тиде мут мемнан йлымыштына аралалт кодын: мутерыште «ту» мут уло, тудо лач тистым, знамям ончы­кта.

Тиде ту Кўртньӧ водыжын – курык марий онын Булгарий­ыште але Озаҥ ханствыште кугу да эрыкан он улмыжым ра­шемда. Туштыжо ик поч гына ке­чен гынат, Кўртньӧ водыж (чын лўмжӧ раш огыл) кундемыштыже йозакым шке поген да Булгарий­ыш але Озаҥыш тушечын ик­мыняр ужашыжым гына колтен. Тюрк-влак знамя-тушко ўшкыж почымат сакен кертыныт.

Тыште ешарыде ок лий «ту» («тугъ») шомакым тюрк-влак шкат кўсынленыт. Мут Китай гыч толын. Китай-влак армийыштын эн кугу знамяштым «ду» маныныт. Тюрк-влак поч кучышым – знаменосе­цым «тугчи» але «туглуг» ман­машат шоналташ тарата. Марий тулар да тулаче мут-влак лач тиде шомак дене кылдалтын кертыныт.

Курык марий-влак, Кўртньє водыж деч посна, Кўрсер во­дыжым (тыгак эргыже, аваже, толмачше уло), Ер водыжым, Яуш кереметым, Икса кереме­тым, Юнгывуй кереметым (Юнга – эҥерын лўмжӧ) жапленыт. Г. Я. Яковлев кудыводыжымат тиде радамыш пуртен. Тидым умылтараш лиеш. Вет кудыво­дыжат ала-могай шонен лукмо шўлыш огыл – а ондак суртлан але тукымлан негызым пыштыше еҥ лийын. Мутлан, сурт олмышо пӧртым чоҥышо икымше кугезе. Тудын чонжо, керемет – кугурак семын, шке тукымжым арален.

Оҥай, Кугунур ялыште илыше санчур марий-влакын Моисей да Елисей лўман кереметышт лийы­ныт. Нунылан идалыклан кок гана – майыште да октябрьыште (ку­гарнян) тага, ўшкыж але талгыде дене кумалыныт (МКМ 1991,114). Тыште ме мом ужына? Мишкан районышто кереметышке Кўсӧ деч вара гына лекташ тўҥалыныт гын, Марий Элысе южо кунде­мыште – майыштат. Икманаш, йўла изишак ойыртемалтын. Мут­лан, Султан кереметыште К. И. Ситниковын Марий мифологий мутерыштыжат кунам кумалме да Султан кереметлан мом пуымо нерген возымо: «Султан «султан», Султан кереметь «кереметь сул­тан». Кереметь. Культ С. широко распространен среди мари, ис­пытавших тюркское влияние (Ак­цорин 1991,273). С. - «татарский» кереметь. Жертва - рыжий бычок в июле, после кўсӧ. Жертвопри­ношение устраивается в отдель­ной роще, поскольку считается недопустимым молиться чужому кереметю в той же роще, что и своим (Sebeok 1956,104)».

Кўртньӧ водыж ден Кўрсер­лан, тыгак нунын ешыштлан, ку­малтыш ойыртемалтын. Нунылан куд изи киндым, куд нужголым але нуранголым (нуран, сўгӧ – стерлядь), куд аргамакым – имне сынан куд пряникым (мар­лаже, очыни, вес тўрлын маныл­тын. Но Г. Я Яковлев «пряник» манын возен) пуэныт. Коклан пряник-влак моло вольык але юто сынан лийын кертыныт.

Ожнырак, очыни, нине ке­ремет-влаклан талгыде-влакым пуэныт. Но, илен толын, тал­гыде-влакым имне але моло вольык, юто сынан пряник-влак вашталтеныт. Коклан Кўрт­ньӧ водыж ден Кўрсерлан чын тага ден лудымат пуэныт. Мо оҥай: юмо-влаклан эре посна вольыкым пуэныт гын, мут­лан, Кугу Юмылан – талгыдым, аргамакым, Юмын пиямбар­лан – ўшкыжым, Юмын авалан – ушкалым, Юмын шукчылан – тагам, керемет-влаклан – тўр­лӧ вольыкым але ютым. Кумал­тыш-влакым ужшо-влакын му­тышт почеш, кереметлан могай вольыкым пуаш рашемдашлан салмашке вўдым пыштеныт да тушко вулным левыктен веленыт. Вулно вўдыштє могай сыным налын, тудлан тугай вольыкым пуэныт. Янаул районышто кы­зыт вулным товарышке велат. Но тушто, кереметлан кумалмым чарнымылан кӧра, тыге Кугу Юмылан могай вольыкым пуы­шашым рашемдат. Кугу Юмы­лан талгыде-влакым пуымым молан чарныме чылалан раш лийшаш. Кӧ ок пале, ушештаре­на: совет жапыште имне-влакым чыла колхозыш поген налыныт, тидлан кӧра талгыде-влакым Юмылан пуаш йӧн йомын. Мом ойлаш? Марий-влак кумалашат шонымышт семын лектын кертын огытыл. Тидлан кӧра Кугу Юмы­ланат тўрлӧ вольыкым але ютым пуаш тўҥалыныт.

Ме уже возышна – кереме­тыш посна жапыште гына кума­лаш лектыныт. Но айдеме кенета, мутлан, телым черланен гын, мом ыштеныт? Тыгай годым сук, чук манме посна йўлам шуктеныт.

Суклан чўчкыдын черлын ту­выржым але моло вургемжым ойырен налыныт, презым але ўшкыжым пуаш сєреныт гын, ту­дым вўден кондыштарыме кан­дырам пыштеныт, тагам пуаш сӧреныт гын – межшым. Имньым пуаш сӧреныт гын – ний сорлы­кым. Пурам шолташ сєреныт гын, лустыраш полтым да ложашым кылденыт. Икманаш, сук тўрлӧ ужаш гыч шоген кертын. Тиде пўтыркам клатыште але кудышто сакеныт. Кереметыш кумалаш лекме марте тудым тўкален огы­тыл. Кумалтыш деч вара йўлате­ныт. Г. Я. Яковлевын возымыжо почеш, ятыр шымлызе керемтлан лач тыгай пўтыркам шотлен.

Сукым тыгак вучыктым але сӧрым маныныт. Кугурак але кереметлан сєрымє годым южо вере кудышто, пєрткоклаште але клатыште тўрлє арверым: това­рым, сорлам сакеныт.

Ынде керемет-влак шотышто изирак иктешлымашым ышташ лиеш. Нуно нимогай осал шўлыш огытыл, а калыкым аралыше єрт улыт да марий патыр да он-влак дене кылдалтыныт (чаманаш ко­деш, кереметлашке миен локте­нытат, но тыште титакше кере­метын огыл, а локтызын: локтызо тудым арам тарватен, шыдеш­тарен да «шыдыжым» иктаж еӧ деке ондален виктарен, варажым шкат эӧгекыш логалын). Кере­мет марий шомак огыл гынат, кугезына-влак ожнат патыр да он-влакым жапленыт да неле жа­пыште тушманым сеӧаш вийым да полышым, сарыште илышым арален кодаш полшаш лач нунын дечын йодыныт.

Но южо вере керемет-влак ожсо ала-могай юмо але Ош Юмын вес сынже дене ик вий­ыш ушнымо шижылтеш. Ик вере кереметлан ош тўсан вольыкым пуаш тыршеныт гын, вес вере – шем тўсаным. Шем тўсан вольы­кым пуымо нерген Медведево районысо шымлызе М. Иванов воза. Онапу олмеш тоям шогал­тымашат керемет-влакын Юмын вес сынже – Йын але Йоон дене кылдалтмыже шижылтеш. Вет ик марий легенде почеш, тўням Юмо ден Йын ыштеныт. Коклан тиде Йын Керемет лўмым нума­леш. Юмо легендылаште кече дене кылдалтын гын, Йын але Керемет – ўмыл, йўд, тылзе дене (Юмо да Йын (Йоон) нерген лишыл жапыште посна статьям возена). Кызытеш иктым гына каласен кодена: ожно кугурак, шырт да керемет-влак Йын дене христианство толмеке гына кыл­далтыныт. Моланжым умылаш лиеш. Вет Юмо илышым пуышо, илышым тӧрлышӧ вий улеш гын, Керемет – сарыште полшышо, ку­дыжым арам кынелтыман огыл. Тидлан кєра шуко вере тудлан онапу лийын огыл, а тоя шогал­талтын. Кереметлан лўмлалтше меҥге сынан тоҥгак (укшан), М. Ивановын возымыжо почеш, ожно кажне оралтыште шоген. Мо оҥай, меҥгым але укшан пы­рням южо вере Юмын тошкал­тыш маныныт, а моло вере – Ке­ремет тоҥгак. Тыгай укшан меҥге (моло вере тыгак шопшар ма­ныт) метрат пеле кўкшытан лий­ын. Тудым утларакшым кож гыч ыштеныт. Коклан – пўнчє, тумо, пиште, куэ гыч.

Тыгай Керемет тоҥгакым оралтыште кўнчен шогалтеныт. Коклан – сурт деч тораште огыл. Икманаш, тиде укшан меҥге йыр яра вер лийшаш лийын. Южгу­нам тоҥгак монча воктене пак­чаште (монча ожно эре пєрт деч тораште ышталтын) шоген кертын. Совет жапыште тыгай тоҥгакын укшышкыжо иктаж ар­верым кошташ сакен кертыныт. Но шоҥгырак-влак тушан нимат сакаш огыл кўштеныт. Суртышто иктаж-кӧ колен гын, тиде тоҥ­гак гыч (кечен гын) чыла арве­рым поген налыныт. Ты жапыште тушто нимат лийшаш огыл ул­маш. Колышын ныллыже годым тушак тудын вургемжым саке­ныт.

Керемет тоҥгакын эн кужу укшыжо йўдвелке – Шўдыр (Ка­вамеҥге - Полярный шўдыр) деке ончышаш лийын. Вет тиде шўдыр Юмын ўдырын шўды­ржылан (веретено) шотлалтын. Кава рўдысє Шўдыр деке ончы­шо укшым Керемет нер маныныт (Але Йын нер, Йоон нер). Южо вере Керемет тоҥгак укшдымат лийын кертын, тыгай годым ту­дын йўдвел могырныжо тисте (тисте – тукымын знакше, тамга­же) пўчкылтын. Тиде меҥге ден тисте суртышто илыше-влакым йўд - йўдвел тўня деч араленыт, а йўдвел колышо-влакын тўняшт­лан шотлалтын. Кугече да Семык годым тыгай тоҥгак унала куге­зе-влакын чоныштлан «суртыш­кышт» корным ончыктен.

Икманаш, Медведево райо­нышто керемет-влак Йўдвел ка­ван ятыр функцийжым шке ўм­бакышт налыныт. Тидлан кєра вольыкымат нунылан лач шемым пуэныт.

Медведево районышто кере­мет-влаклан шем тўсан вольыкым пуаш тыршеныт гын (а Какшан да Юл воктене илыше-влак кол дене кумалмым ойлат), Виче (Киров) кундемысе марий-влак – ошым. Татартсан кундемысе Кукмор ялысе Княгор ялын шочшыжо Вячеслав Афанасьев керемет нерген тыгайрак се­рышым возен колтен:

«Еҥ-влак огыт шинче кугу вольыкым пуымым. Эртак комбо, лудо лийын. Мемнан кочана лу­дым кў вўд дене чиялтен ошыш! Вот! Бавай кўйым вўдыш чыкен шолтен – тыге ош порым ыштен. Кочам лудым муын кертын огыл ошым, сандене сур лудым кў пор вўд дене чиялтен. Кумалтыш го­дым тугак кычкырен:

- О, Мэраш Кэрэмэт! Ошат- ошо лудым пуем, коят-коям... Пунжат ош кава лум гане... Шыл­жат пешак коя, перкан... Авызлаш пыштем, ончык луктын уло чон дене моктем…

Ожно рекрут йодын шке кэрэмэт дечын але, кунам шукын лийыныт, ял кэрэмэт дечын. Ро­до-тукым гычын кум еҥ миен шогалын кече вашеш. Ше‰гелне рекрут-шамыч шогеныт. Кала­сеныт, кє толын, молан толын. Почаш ойым йодыныт. Онапун йырже кече почеш кум гана кал­тай дене савырненыт. Капка он­чылан каласеныт, кє толын. Каж­ныже тыге ыштен. Вара кугурак миен онапу деке, адак пелештен, кылден ний ўштым але лывырге пиште укшым. Вара кодшо ра­тым шуктеныт. Чылажлан чыла шып каласеныт: тул ылыжташ, вўд кучаш…».

Тыште ме мом ужына? Виче кундемысе марий-влакын йўлашт Мишкан кундемысе йўлалан лишылрак. Тидлан єр­шаш уке. Эрвел марий-влакын утларак ужашыже лач Виче эҥер воктеч толын. Арам огыл веры­се эн кугу эҥерым кугезына-влак Ош Виче манаш тўҥалыныт.

Мишкан кундемысе кере­мет-влак нерген сайрак пал­дараш манын, Х. Паасоненын возымыж гыч ужашым лудаш темлена.

Керемет-влак

Кереметын культшо марий ко­клаште кугу верым налын шога. Мо але кє тугай Кереметше? Тиде йодышлан марий-влак деч чын вашмутым налын шым керт. Но чыланат ик еҥ семын ойлышт: «Керемет – юмо огыл». Еҥ-влак Керемет нерген мутланашы­жат пешыжак кумылан огытыл.

Чорай волостьышто кум тўрлӧ Кереметлан кумалыт. Иктыже – Султан керемет, весыже – Кайык керемет да кумшыжо – Шкенан ончымо керемет. Икымшыже эн кугулан, эн тўҥлан шотлалтеш, пытартышыже – эн изилан.

Султан Кереметлан талукышто ик гана уло волость дене кума­лыт. Сандене Кереметлан пуы­шаш вольыкым налаш оксам во­лостьыш пурышо чыла ялыштат погат. Кумалмаш Кўсӧ пайрем деч варарак, шукыж годым июль мучаште, эртаралтеш. Кумалме верже Тӧргымдўр ял деч иктаж кум уштыш тораште. Султан ке­реметлан пуаш йошкар тўсан ўшкыжым кондат.

Кайык кереметлан кок-кум ял дене погынен кумалыт. Мутлан, Тӧргымдўр ден Чорайыште илы­ше-влак Кайык кереметлан ку­малаш посна отыш чумыргат, ту­дыжо Тєргымдўр деч ныл уштыш тораште верланен. Кум ийлан ик гана ош тагам але лудым пуат.

Кажне насылын (тукымын) тылеч посна шке кереметше уло, тудо Шкенан ончымо керемет але Насыл керемет манылтеш. Тудлан кажне тукым шке отыштыжо талу­клан ик гана кумалеш. Мыйын ку­сарышем ойлыш: тудын тукымжо Тӧргымдўр ялыште кугорно деч тораште огыл верланыше отышто Кўсӧ пайрем деч ондакрак ку­малеш (тыште Х. Паасонен куса­рышым йоҥылыш умылен кер­тын – Кўсӧ кумалтыш деч ончыч шуко вере кереметлан огыл, а Кугу Юмылан насыл кумалтышым эртарат, верысе краевед О. Янсу­бинын погымо материалже-влак почеш, керемет-влаклан насыл кумалтыш-влак шыжым эртарал­тыныт). Тыгодым Шкенан ончымо кереметлан ош тагам але лудым пуат. Чоклымо йўла моло юмы­лан кумалме годымсо деч огеш ойыртемалт.

Мучашлан ешарена: Мишкан районышто керемет-влаклан то­што тылзын кумалаш лектыныт. Тидат нунын сар дене кылдал­тмыштым пеҥгыдемда. Тылзе кушмо годым чыла кушкеш, вий­ым налеш. Ты жапыште сарзе оным жаплаш сай огыл.

Палдарыде ок лий: Султан кере­метын, Султан тӧран лўмыштыжє чуваш-влакын тўҥ – «Султи-тура» («Тура-тала») юмыштын лўмжӧ раш коеш. Угарман кундемыште марий-влак Султан тӧра семын Суртаным жаплат. Тыштат чуваш йўла дене кыл раш палдырна. Вет «Султи-тура» пелен тўрлӧ «су­ратакан-влак» - полышкалышы­же-влак улыт. Мутлан, «Чун сура­такан тура» – чоным пуышо юмо але тєра, «Сурт суратакан тура» – Сурт юмо але тєра.

Но керемет-влак нерген чыла раш умылашлан, Ош Кугу Юмым вожшым шымлаш да сонар­зе-влакын ожно юмышт могай сынан улмым изишак рашемдаш кўлеш. Тунам чыла шке верыш­кыже шинчеш. Но тидыже йӧр­шын вес статья лиеш.

Эсен ЭЛАЙ.