Келшымаш
-3 °С
Пылан
Все новости
Калык календарь
4 Апрель 2022, 11:34

Калык календарь апрельлан

Калык календарь апрель

1 апрель – Вынерым ошемдыме кече. Тиде кечын вынерым ошемдыман. Шошо кудерт кече. Калык ой почеш, тиде кечын Кудерт кува ден Кудерт кугыза (Кудо ӧрт-влак, Сурт оза ден Сурт кува) помыжалтыт. Телым нуно утларакшым малат, коклан веле тўрлӧ сомыл ышташ да Кудерт кечылан кынелыт. Кудерт кува ден Кудерт кугыза сурт возак ден еш кӧргысӧ тыныс илышым аралат. Но кужу жап малымышт деч вара, нуно, омышт тамле лийын огыл гын, изи осалымат ыштен кертыт – ўстел гыч атым йєрыктат, пырысым але вольыкым кенета лўдыктат. Кумылыштым нєлталаш манын, тўрлє мыскарам ыштыман да икте-весым ондалыман.
Корем-влак мурен йогат гын, шудо ума, шып йогат гын – удан кушкеш.

2 апрель - Вынем вўдым жаплыме кече. Тиде кечын вынем вўд юзо виян лиеш.

Йытыным жаплыме кече – йытын шовыч-влакым печеш да куэ парчаш сакалыман.
3 апрель – Вўд Он ден Вўд Авам жаплыме кече. Тиде кечын Вўд Он помыжалтеш да озынлыкшым ончен савырна. Ожно южо вере колызо-влак тиде кечын, кеҥеж гоч кол сайын чўҥгыжӧ манын, Вўд Онлан имньым пуэныт, моло вере вўдыш ўйым шоленыт. Йыдалым пидме да олмыктымо кече.
4 апрель – Кече Он ден Кече Авам жаплыме (Шокшо Васли, Кечан Васли) кече. Тиде эрдене, кечым ончен, игече лектыш ден идалык могай лийшашым рашемдыман да Кече Он ден Кече Авам жаплыман. Вольыкым, таза лийже манын, шулышо лум вўд дене чывылтыман.
Эр нӧлтшӧ кече йыр йошкар кӧрж коеш гын, лектыш сай лиеш.
5 апрель – Пембе толмо кече. Тиде кечын пембе-влак чоҥештен толыт да шокшым кондат. Тидлан кӧра тыгыде кайыкым пукшыман. Сурт оралтыште арулыкым пуртымо кече.
Игече йўштє гын, шым арня марте йўштӧ шога.
6 апрель – Шўкым йўлатыме кече. Тиде кечын пакчаште да сурт-оралте йырысе шўкым поген йўлатыман. Йўдым леве гын, шошо шокшо лиеш.
7 апрель – Тер кудалтыме кече. Тиде кечын терым кудалтыман да орва дене кошташ тўҥалман. Сурт йыр коштшо тўрлӧ чер ден мужо-влакым тул дене поктен да шикш дене кєрдыл колтыман, шўк ден тошто вургемым йўлатыман. Телым кумшо гана вашлиймаш (икымше
вашлиймаш – 15 февральыште, кокымшо – 22 мартыште). Ӱдыр-влаклан тиде кечын нимогай пашам ыштыман огыл. Маска кынелме кече – 26 мартыште йўштӧ шоген гын, маска лач тиде кече марте мала. Тидлан кӧра тиде кечынат Чодыра Он ден Чодыра Авам жаплыман да Маскам вашкерак кынелаш да шокшым кондаш йодман.
Игече чевер гын, кеҥежат чевер лиеш. Кече эр гыч кас марте онча гын, икияш ума. Йўр йўреш гын, уржа, поҥго умат да кол сайын чўҥгаш тўҥалеш. Кўдырчӧ кўдырта гын, кеҥеж шокшо лиеш да пўкш ума. Каваште шўдыр шуко гын, чыве-влак муным сайын мунчаш тўҥалыт. Пӧрт вуйышто лум кия гын, тудет пасушто Йогор кече – Вольыкым пасуш лукмо кече (6 май) марте шулен ок пыте. Йўштӧ мардеж пуа гын, кеҥеж йўштӧ лиеш. Игече йўштє гын, эше нылле кече йўштє шога. Турня-влак чоҥештен толыт гын, кол сайын чўҥгаш тўҥалеш. Кайыклудо ден вўтеле чоҥештен толыныт гын – шокшылан. Вараксим-влак толын огытыл гын, эше йўштє шога.

8 апрель – Шўдырым шўдырен чарныме кече. Тиде кече деч вара шўдырым шўдырыман огыл – пайдаже ок лий.

9 апрель – Кўседык пєртылмє кече. Тиде кечын кўседык-влак пєртыл толыт да поч мучашыштышт вўдым кондат.

Кўрт пеҥгыдемме кече – тиде кече гыч кўрт эрдене моткоч пеҥгыде лиеш. Вынерым ошемдыме пытартыш кече – тиде кече деч вара вынерым ошемдыман огыл.

Реве нєшмым ямдылыме (пелреве) кече – сайрак ревыжым нєшмылан ойырыман, молыжым – кочкаш кодыман. Калык ой почеш, тиде кечын нужгол почшо дене ийым пудырта, а шўльыгайык оҥай мурым мура: «Терым кудалте, орвам лук!»
Кўседык кастене кычкыра гын, игече ояр лиеш.

10 апрель – Кайык-влак тўшка дене пєртылмӧ кече. Тиде кечын ятыр тўрлє изи кайык пӧртылеш.

Изватышудо (вўдлопшудо, папашудо – мать-и-мачеха) кече – тиде кече гыч олыклаште изватышудо пеледаш тўҥалеш.

11 апрель - Куэм колыштмо кече. Тиде кечын куэм колыштман да эмле куэ вўдым пуаш йодман. Вет куэ илышым пуышо пушеҥгылан шотлалтеш. Ожно кажне марий ўдырлан посна куэ лўмлалтын (эрге-влаклан – тумо), черланымеке але неле жапыште кугезына-влак лўмлымє пушеҥгышт деке миеныт да полышым йодыныт. Кє пала, ала куэм жаплымаш лач кугезына-влак дечын руш калык деке куснен? Вет «Во поле березка стояла» руш калык муро сем чылт марий кумалтыш семла шокта.
Шертне сайын пеледеш гын, шошо ага паша годым игече сай лиеш.

12 апрель – Кудыводыж туманлыме кече. Калык ой почеш, тиде кечын, тўрлє амаллан кєра, кудыводыж (ожно оралтыште верланыше
кудышто илен) туманла, йўклана да изирак осалым ыштен кертеш. Кече шичме деч вара тудо поснак осал лиеш, сандене кече нєлтмешке амал деч почна оралтышке лекман огыл, вольык ден ютымат сайынрак петырыман. Ик ой почеш – кудыводыж коваштыжым вашталта, вес ой почеш – шўкшондалым марлан налаш тырша. Тиде, конешне, шоя. Вет кудыводыж але кудерт – мўндыр кугезын чонжо. Кумылжо йєршын вес амаллан вола – вет ты жапыште оралтыште лавра да корем-влак йогат. Арулык пурымешке, тудет моткоч тургыжлана.

13 апрель – Албаста коштмо кече. Тиде кечын ялла мучко албаста коштеш да малыше еҥ-влакым пикта. Пиктен ынже керт манын, каза парням тарватыман. Но коклан тидым ышташ моткоч неле, вет албаста лишеммеке, айдемын могыржо тўҥеш.

Шўкшондал кєрвеч гыч лекме кече. Калык ой почеш, тиде кечын кӧрвеч гыч шўкшондал лектеш. Кє тудын кум ўпшым кўрлеш, чыла тўрлӧ погым йодын кертеш. Но тыште иктым мондыман огыл – уда чонан улат гын, погыжо кум кече гыч кумыжыш савырна, а ўпшым кўрлын от керт гын, нелын сусырта. Шўкшондал лекме деч ончыч, йыгыжге ўпш лектеш маныт. Кугезына-влак, очыни, тудет кумыж вуян кишке сыным налын кертмылан ўшаненыт. Вет тудет пєртыш пура гын, виклан йыгыжке ўпш шарла, а вуйжо кумыжым ушештара. Икманаш, кучен кертат гын, кидыштет «кумыж» кодеш.

Шўкым йўлатыме кече.

14 апрель – Вўд нєлталалтме кече. Тиде кечын эҥерлаште вўд нєлталалтеш да ий тарвана. Южо вере кудыводыж лач тиде кечын кынелеш маныт. Амалже раш: 14 апрель - Юлиан календарь почеш 1 апрель лиеш. А теве гына кынелше кудыводыж, удан мален гын, чўчкыдын изи осалым ышта. 12, 13 апрельыште туманлымыжат лач мален кынелмыж дене кылдалтын.
Вўд тиде кечын ташла гын, шудо ума. Ий эҥер серыште кодеш гын, идалык неле лиеш.
15 апрель – Вўд ташлыме кече.

Сузо-влак кўдырлаш тўҥалме кече.

14 апрель гыч 15 апрельышке йўдым вўд нӧлталалтеш да ташла гын, шудо ума. Карш кычкыра гын, ке‰еж лектышлан поян лиеш; карш деч ончыч пулдырчо кычкыра гын – шурно ден шудо умат. Ий вўд йымаке пурен кая гын, идалык неле лиеш.

16 апрель – Вўд Он кынелме – вўд ташлыме кече. Ме уже возышна: ик ой почеш, Вўд Он 3 апрельыште кынелеш. Тыгай лугалтмаш Юлиан календарь гыч Григориан календарьыш куснымо годым шочын. Чын лияш гын, калык ой почеш, Вўд Он эҥер-влак почылтмеке да ий тарванымеке кынелеш. Тугеже, кунам кынелмыже, утларак игече деч шога.
Тиде кечын йўр йўреш гын, шошо йўштє да ночко лиеш. Йўдвел мардеж пуа гын, вашке йўр йўреш. 

17 апрель – Турням жаплыме кече. Тиде кечын турня-влак дечын шокшым вашкерак кондаш йодман. Южо еҥ олймыо почеш, чын шошым вараксим огыл, а турня конда.

Нӧлпӧ пеледме кече. 
Нӧлпын кєржшє шуко гын, уржа ума, нўшмыжє шуко гын – шож. Куэ нӧлпӧ деч ончыч лышташым колта гын, кеҥеж кукшо лиеш, нєлпє ончычрак гын – ночко. 

18 апрель – Мардеж Он ден Мардеж Авам жаплыме кече. Тиде кечын шокшо мардеж пуаш тўҥалеш. Тидлан кӧра пӧртыштӧ окнам почман да Мардеж Он ден Мардеж Ава деч осал шўлышым поктен лукташ йодман.

Шудошырчык-влак помыжалтме кече.

19 апрель – Мланде Авам жаплыме кече. Тиде кечын пасушко лекман да Мланде Ава деч йытыным сайын кушташ йодман. 
Игече тымык да умыр гын, икияш ума.

20 апрель – Вўдўдыр-влак кынелме кече. Тиде кечын Вўд Он ден Вўд Аван ўдырышт-влак кынелыт. Нуно ынышт кылме манын, эҥер воктеке тувырым але вынерым намиен пыштыман. Чодраште, эҥер ден ер воктене коштмо годым вўдўдыр-влак осалым ыштен ынышт керт манын, пелен арымым налман. Калык ой плчеш, вўдўдыр-влак кечывалым вўдшўдырыш (кувшинка) савырнат. Сандене нуным кўраш ок лий – кўрлат гын, вўдўдырын илышыжым лугыч ыштет. Йўдлан вўдўдыр-влак эҥер серышке лектыт да эр марте куштат. Коклан, кече лекмешке вўдыш пурен огыт шукто гын, памашшинчашке савырнат. Тиде кече гыч куэ лышташым колташ тўҥалеш.
Игече ояр да йўштє гын, шурно ден шемшыдаҥ умат. Йўр йўреш гын, икияш удан кушкеш, а полан ума. Кава шўдыран гын, поҥго ден емыж сайын кушкыт. 

21 апрель – Ий пудыргымо кече. Пасушко лекме кече – мланде кидыште ок пудырго гын, куралаш эше эр. 
Муни-влак кычкырат гын, шўльым ўдыман. Игече ояр гын, кеҥеж ояр лиеш.

22 апрель – Йомшеҥерым жаплыме кече. Тиде кечын памаш вўд деке мийыман да Йомшеҥерым жаплыман. Тылеч вара памаш вўдым йўман да тудын дене шўргым мушман. Йомшеҥер калыклан шинчымашым пуышо, эмлыше да тўрлє перкем пуышо юмо улеш. Ожно вес лўмжӧ Кўсӧ (финла Хийси – шордо сынан пўртўс юмо) лийын. Йомшеҥерым Кўсӧ Юмын посна – памаш да мланде йымалсе вўд дене кылдалтше сынжыланат шотлаш лиеш. 
Памаш воктене тыгак Вўд Оным, Вўд Авам да Перке Юмым жаплыман. Перке Юмылан эн мотр ўдырым ойырыман да теҥгылыш шындыман, воктекыже киндым, ате дене шўрым, ўмбалым да моло сийым шындыман, моло ўдыр-влак йырже мурен куштышаш улыт. Тылеч вара, кас лишеммеке, самырык-влаклан тулотым ылыжтыман да пайремым умбакыже шуйыман.

23 апрель – Эр кечым эскерыме кече.
Тиде кечын эрдене нӧлтшӧ кече йыр тўтыра лийшаш. Тўтыра лиеш гын, шурно ума да идалык поян лиеш. Кава яндар гын, уэшын куралаш да ўдаш перна маныт.

24 апрель – Вўд ташлыме кече. Тиде кечын нимом ўдаш да шындаш ок лий.
Тиде кечылан эҥер-влак почылтшаш улыт. Почылтын огыт шукто гын, идалык неле лиеш. Йўр йўреш гын, поҥго ума. Кылмыкта гын, курезе сайын кушкеш.

25 апрель - Шошо Илян кече (Шошым пайрем). Сонарзе-влакын ойышт почеш, тиде кече деч вара маска вынемышкыже йӧршын ок
пуро - теле йєршын чеверласа, да шошо вийым налеш. Мераҥ-влак тиде кече гыч кечывалым кудалышташ тўҥалыт. Белоруссийыште южо вере маскам кынелтыме пайремым лач тиде кечын палемдат.
Кече мландым сайын ырыкта гын, лектыш ума. Йўр йўреш гын, май тўҥалтыш йўран лиеш. Шертне пеледыш-мамажым шара гын,
шокшо лиеш. Эр йўштӧ, а кече ояр гын, кеҥеж кукшо да лектыш уда лиеш.

26 апрель – Кечыйолшудым погымо кече. Калык ой почеш, тиде шудо ятыр чер деч эмла.
Тиде кечылан тумо лышташым колта гын, кеҥеж шокшо да чевер лиеш, тумлеге-влакат парчаштыже эше кечат гын – лектыш сай, а теле йўштӧ лийыт. Куку кугун кычкыра гын, шокшо лиеш. Йўд кава шўдыран гын, шурно ума.

27 апрель – Рывыж-влак у рожым кўнчымӧ кече. Тиде кечын, калык ой почеш, рывыж-влак тошто рожыштым кудалтен каят да у рожым кўнчат. Тидлан кӧра нуным чара кидын кучаш лиеш. Корак-влак мушкылтмо кече (Корак пайрем). Калык ой почеш, тиде кечын коремыште корак-влак мушкылтыт да игыштым ойырат. Шошо ага пашам тўҥалме кече – тиде кече гыч шошо ага пашам тўҥалман.
Корак кычкыра гын, йўр йўреш. Игече ночко да лавыран гын, шошо ага паша сайын эрта.

28 апрель – Мўкш Авам жаплыме кече. Тиде кечын мўкш ончышо-влаклан омарта-влакым пакчашке лукман але отарыште
вераҥдыман. Полан ден пызле кычкым колтымо кече. Тиде кечын полан ден пызле кычкым колтат. Нунын кычкышт гыч ямдылыме эм
поснак пайдале улеш. Тыгай эм пўй корштымым сайын эмла. Пўй коршта гын, пызле укшымат пураш лиеш.
Чаҥа-влак модыт гын, игече ояр лиеш. Кечывалым ояр, а каслан пыл-влак калкат гын, игече вашталтеш да йўр йўреш. Коремлаште йогышо вўд кылма гын, ке‰ежым лектыш ударак лиеш. Ӱжара йошкарге гын, але йўр йўреш, але мардеж лектеш.

29 апрель – Тулшўдыр чўкталтме кече. Калык ой почеш, тиде кечын Тулшўдыр чўкталтеш. Тиде кече гыч мланде ўмбачынат, йымачынат ыра, а лум ўмбачынат, йымакчынат шула. Тулшўдырлан кугезына-влак, очыни, Антарес шўдырым шотленыт. Кызыт тудет май мучаш гыч кояш тўҥалеш, но ожно ончычрак кояш тўҥалын, а кадем жапыште шошым кече ден йўд иктӧр лийме жапыште ылыжын.

Пакча пашам ыштыме кече. Тиде кечын пакчаште тўрлӧ пашам ыштыман да Мланде Ава деч кушкылым сайын кушташ, Покшым кува ден Покшым кугыза деч пакчасаскам аралаш йодман. Нєлпє пеледеш гын, шемшыдаӧым ўдаш лекман.

30 апрель – Мўкш Ава ден Мўкш Оным, тыгак Мўкш Шочын, Мўкш Пўрышӧ, Мўкш Перке, Мўкш Пиямбар, Мўкш Сакче, Мўкш Саус, Шыште Корно Палластарыше, Мўкш Казначей, Саска Пўрышӧ, Пу ӧрт, Мўкш Переста юмо-влакым жаплыме кече. Кугезына-влак мўй перкым лач нунын дечын йодыныт. 
Ожсо легенда почеш, Кугу Илыш Шочын чыла чонаным ыштымеке, айдеме мўкш-влак деке миен да кеҥеж гоч мўйыштым поген налын. Мўкш-влаклан тиде келшен огыл, сандене нуно Кугу Илыш Шочын дечын аралалаташ йӧным йодыныт. Тыге Кугу Илыш Шочын нунылан умдым пуэн.
Но вес ийлан айдеме уэшын мўйыштым поген налын. Мўкш-влак тудым пўчкылыныт гынат, кугу эҥгекым ыштен кертын огытыл – могыржо веле пуалын. Тидлан кєра нуно уэшын кугу Илыш Шочын деке каеныт да виянрак аярым йодыныт. Кугу Илыш Шочынлан тиде келшен огыл. Сырымыж дене тудо тыге каласен: «Мый тыланда аралалташда сай йӧным пуым, но тыланда тидыжат ок сите – те пеш осал чонан улыда. Тидлан кєра айдемым пўшкылмеке колаш тўҥалыда...» Тылеч вара мўкш, айдемым пўшкылмеке, эре кола... 
Но тиде тыглай легенда веле. Марий-влак мўкшым эре жаплен иленыт да вопш гычын мўйым нигунамат чыла поген налын огытыл – мўкш-влаклан кочкашышт коденыт. Мўкш юмо-влакымат кугун жапленыт, арам огыл тиде пашам шукташ 14 юмо полшен.
Кугу Илыш Шочын Ава кече водо. Тиде кечын кастене курыкышто поыгыныман да кугезе-влакым уштыман. Пӧръеҥ-влак тулым олтышаш улыт. Ӱдырамаш-влаклан кидышкышт ўштервоштырым кучыман да тулото йырым, Волгыдо верыште (узьмакыште) да кугезе-влакын суртышт ару лийже манын, ўштын савырныман. Тидын годым Илыш Шочын Ава деч чыла чонанлан вий ден тазалыкым пуаш йодман. Тыште тулото Кава меҥгын – Кава рўдӧ шўдырын (Полярный шўдырын) символжо улеш, вет кугезына-влак Волгыдо вер лач тушто верланымылан ўшаненыт. Ӱдырамаш-влак тулото йыр моло шўдыр-влак Кава рўдӧ шўдыр йыр пєрдмыла пєрдыныт. Калык ой почеш, Илыш Шочын Ава мландўмбаке чўчкыдын куку сыным налын вола. Тидлан кӧра марий-влак Кава рўдӧ воктенсе тўшкашўдырым Куку шўдыр (рушла - Малая Медведица) маныныт. Коклан мландышке тудет Юмынўдыр семын волен. Йўд каваште тыгак Ӱжара шўдыр (Эр ўжара шўдыр да Кас ўжара шўдыр - Венера) да Тылзе дене кылдалтын. Палемден кодыман: нине кечылаште йўд каваште Ӱжара шўдыр, эше вес лўмжӧ – Лудо, шке пыжашыж деке – Лудо пыжаш деке (вес лўмжӧ – Шокте шўдыр – созвездие Плеяды) лишемын. Пыжашышкыже тудо кандаш ийлан икана веле пєртылеш: пытартыш гана 2012 ийыште пурен, вес гана – 2020 ийыште.
Тулото йыр пєрдмеке, чыланат туло гоч тєрштылшаш улыт. Тиде йўла мландышке ятыр ожно шўдыр (метеорит) але почаншўдыр (комета) волен вочмо дене кылдалтын. Кызытсе илышлан лач тиде событий негызым пыштен – ожсо илышым да чонан-влакым вашталтен. Тидлан кєра Илыш Шочын Аван кавасе – тул сынже тыгак почаншўдыр дене кылдалтын.
Мўкш-влак могай кушкыл гыч мўйым погат, тугай кушкыл сай лектышым пуа. Телым мўкш шагал кола гын, шемшыдаҥ ума, шуко кола гын, лектыш уда лиеш.

Эсен Элай.

Автор:Вячеслав Камилянов