Маска пайрем

Кузе маска мланде ўмбаке логалын
Маска-влак кававомышышто иленыт. Ик ешыште межнеч маскаиге пеш чот мутым колыштдымо лийын. Тудо Юмылан ўчым ыштыл коштын. Изаже-влак кушко ўжыныт, тушко каен огыл. Ачажын туныктен ойлымыжат полшен огыл. Икана ачашт кугурак эргыж деч йодын: «Тый мланде ўмбалне лийынат?» – «Лийынам». – «Тушто илаш лиеш мо?» – «Лиеш». – «Тугеже тудым тушко ондален ўж, тек ила».
– Айда мый денем пырля. Тушто пеш сай, йол йымалысе мланде пенгыде, – изаже шольыжлан манын. Мо вара? Савырен кертын вет! Ачашт ший нартым луктын, когыньыштым тушко шынден да шўкал колтен, кок маска ўлыкє мунчалтен волен. Нуно мланде мучко коштыныт, маскаиге йырваш єрын ончыштын, а изаже ты жапыште шылын шуктен. Мо шонеда? Тул уке, кочкаш уке, колым але ир янлыкым кузе кучаш ок пале. Маскаиге шужен шинча. Шымше йўдлан вуйжым кавашке нєлталын кычкыралеш:
– Ачай! Тый мландылан тўналтышым пуышо улат! Каласе, кузе мыланем илаш? Мый вашке колымашке шуам!
Ачаже вашешта:
– Чувалым (манси калыкын шун конгаже) чоно, мый тыланет тулым колтем!
Чувалым чо‰аш пижеш: шудым кўрын опта, шуным ненча, вара, иктеш варен, ко‰гам ыштен шында. Чо‰ен гына шукта – пзльоп! вўд йымаке шу‰галтеш. Маскаиге куана веле, колым кучаш пижеш. Энерыште кол шуко-шуко, шолеш веле, нимогай атма огеш кўл. Колым кучен ситарымек, тулеш кўктен кочкеш. Но тудлан шкетланже йокрокын чучеш. Адак ачажлан кычкыра:
– Ачай! Тый мландылан тўналтышым пуышо улат! Молан мый тыште шкетын илышаш улам? Молан ик маска веле улам? Мылам тыште йокрок!
– Шымше мєдывуй дек кай, тудым кєргыч, шкаланет йолташым муат. Маскаиге ошкылеш. Икымше мєдывуйым ончалеш, теве кокымшо, теве кумшо, шымше мєдывуй дек шуэш да копаж дене ўмбалжым налын шуа, тушеч ава-маска тєрштен лектеш. Нуно коктын илаш тў‰алыт, тыге маска тукым шарла.

Маска – Кечын да Тылзын эргышт
Маска нерген легендым тўрлын ойлат. Иктыжым каласкалышым. Теве весыже. Тылзе акаж ден Кече шольыжо пеш келшен иленыт. Кававомышысо пашам ўчашыде, шуко кутырыде шуктен шогеныт. Кечывалым шольыжо ыштен, а йўдым – акаже. Акаже кечывалым шўдыр-влакым йылгыжмешке эрыктен, пайпыш (кумыж гыч ыштыме туйыс) оптен, а йўдым кава мучко шавен коштын. Йўдымсє кайык ик шўдырымат ынже чўнгал манын эскерен. Эргыже лийын, маскаиге. Тудо нигємат колыштын огыл. Кава-курык гыч мланде марте мунчалтен вола – почешыже ший пурак нєлталтеш! Мунчалтен вола, кынел шогалеш да уэш кўшкє нушкын кўза, кава мучко коштеш. Коштеш-коштеш, а могыржо неле, то тыште, то тушто кавам шўта – шкежат ок тумышто, аважланат ок ойло. Рожла гыч аважын шавыме шўдыр-шамыч мланде ўмбаке логалыт. Умыледа? Аваже мут колыштдымо эргыж дене орлана-орлана да шольыж деке кая. Ойла:
– Эргымым пеленет илаш нал, кава айдеме лияш ала тый тудлан полшен кертат...
– Уке, огым. Шочшым олымбалне тореш кийымыж годым туныктыман, а тыйын эргыч олымбал кутышым эртен, – шольыжо вашешта. Но вара акажым чаманен манеш:
– Йєра, колто, иктаж-мом шонен муына.
Аважын ойжо почеш эргыже, нимом тыгай-тугайым шоналтыде, чўчўж деке кая. Тугак кава гыч мланде ўмбаке мунчалта. Икана мунчалтен вола да сангаж дене пундышыш миен керылтеш. Йонлен возеш да кужу жап йынысен кия. Йынысен кийыме жапыште кава ден мланде икте-весе деке лишемыт да вашла ушнен шинчыт – тўрве ден тўрве семын. Маскаиге кынел шогалеш да кава йыр ошкылаш тўналеш. Кая, кая, кая – кавашке логалаш нимогай омсам ок уж, нимогай тошкалтышым ок му. Вара ошкылжым писемда, куржаш тўналеш. Тыге мландым ала-мыняр йыр савырна. Шужен нойышо маскаиге вондер йымак пўтырналт возеш да йы‰ысен кия. Тудым эртен кайыше колызо ужын шукта, пеленже налеш да мє‰гышкыжє на‰гая, колым пукша, кол лемым йўкта. Вара колым кучаш, кошташ туныкта. А шыжылан маскаиге айдеме гай лийын шогалын, эсогыл пунжат йоген пытен. Аваже, Тылзе, эргыжым ужде сагынен, мландышке икмыняр гана ший тошкалтышым волтен колтен, а тудыжын эре йол йымакыже ончен коштмыж дене шинчажым кавашке нєлталаш ушышкыжат пурен огыл. Тыге маскаиге мланде ўмбалне илаш кодын.

Пушташ ок лий
Маскам пушташ ок лий улмаш. Тудо кугурак йолташлан але изалан шотлалтын, вет кава гыч волен. Маскам пуштын, оксам ыштен налаш лийын огыл. Маскан коваштыжым ужален огытыл. Шылжым вигак вынемыш уреныт. Руш ўдырамашын кидышкыже логалмек, тудыжо иктаж осалым ыштен кертеш манын лўдыныт. Мемнан илыме вершєрнам маска лук маныныт. Шкеак шоналтыза, маскам лўяш нигєат тоштын огыл, вет шылжым да коваштыжым оксала ужалаш ок лий, от пойо. А тудо ен-влак коклаште илен да илен, игым ыштен, нуно шукемыныт. Телым шала коштшо ик маскат лийын огыл. Шыжым чылан сурт сомылым ыштеныт, чодыраш да монь коштын огытыл, лўдыктен ынышт кудалышт манын, пий-влакым йолыштеныт. Шудым, емыж-саскам кочкын, мўшкыржым темымеке, маска малаш возын. Нигє тудым тўкен огыл. Тудат воктечна шып гына эртен кая – да чыла. Молан ме тудлан кўлына? Мо мыланнаже? Легенде почеш, маска манси калык дене пырля кужу жап илен. Лышташан кожышто мыняр име уло, тунар ий. Мыняр шукырак илен, мыняр чотрак шонгемын, койыш-шоктышыжо тунар пе‰гыдемын. Тудо манси калыкын чыла законжым шуктен илен, ен-шамычат тыгак илышт манын шонен. Йўлам але законым пудыртышо айдемым вик шижын, тудын ваштареш шогалын мўгырен, южгунам эсогыл ўмбакыже кержалтын. Маскан тыгай шыде койышыжым манси-шамыч чытеныт-чытеныт да икана пикш ден умдым налын поктен колтеныт. Маска чодырашке каен, телылан шкаланже мланде пєртым чо‰ен. Тудо вет манси ен-влаклан кугу изашт гай лийын, нунын деч акретле калык йўлам шукташ йодын, терген шоген, нимогай осалымат ыштен огыл. А нуно чодыраш поктен колтымышт дене сырыктеныт. Маска туге чот шыдешкен, мўшкыран ўдырамашым ужмекыже, поснак эрге кийымым пален налмекыже, азам мўшкыр гыч шўдырен луктын пуштын кертын. Шонен, вет эрге шочеш гын, илен-толын, сонарзе лиеш да тудым лўен пуштеш. Шыдыж дене маскан уло капкылже лєзмєн пун дене петырналтын.

Осал янлыкыш савырнен
Жап эртен. Маска осал янлыкыш савырнен да ўчым ышташ тўналын: южгунам вольык ўмбак кержалтын, кунамже сурт гыч шордо шылым шолышт каен да купышко урен. Кунамже сонарзе-влакын кочкышыштым нумал каен: ик гана, вес гана, кумшо гана… Тудо вет ен- влакын изаштлан шотлалтын, сандене мыйын ваштареш нигєат ок тарване манын шонен. Кеч-могай шнуй янлык лий, а осалым ыштыметлан мутым кучышаш улат. Сандене ен- влак маскам пуштедаш тў‰алыныт. Маскам лўйымым вик паленыт. Шордым лўеныт гын, пычал йўк ик гана шоктен, маскам гын – кок гана. Пуштыт, коваштыжым ньыктын налыт да вигак урат. Вуйжым нигєланат ончыкташ ок лий улмаш, а коваштыжым менге конденыт. Июнь. Шып-тымык. Энерыште кол-влак темыныт. Чыланат сомылым ыштат, ўдырамаш-влак колым кўктат. Эсогыл пий-шамыч огыт опталте, пургедме рокыш шокшо деч шылын возыныт. Кенета кок гана лўйымє йўк шокта. «Выйвуйе! Выйвуйе! Выйвуйе!» кычкырлен, ен-влак, пашаштым кудалтен, чыланат куржыт. Кє мом моштен – кє пу ведрам, кє кумыж комдым налын, вўдым темкалат да давай кныпым (сонарзе-влакын тупышто нумалме арверышт) нумалше сонарзе да кныпыште кийыше маска коваште ўмбак вўдым кышкаш. Сонарзе шўртє кодде нєрымешке вўдым оптат. Молан? Чодыраште шинчалан койдымо осал шуко ила. Нуно колышо маска почеш толыт. Толыт да, маска верч ўчым шуктен, яллаште осалым ышташ тў‰алыт, шоненыт. Сандене чыла осалжым вўд дене мушкын колтеныт. Вўдым кышкен пытарымек, ўдырамаш-влак вик коранын каят. Сонарзе пелен икмыняр шо‰гые‰ ошкылеш, а маска коваштым лабазыш пуртен пыштат. Лабаз – тиде кўкшє изи амбар, шайтан амбар маныт.
(Умбакыже лиеш.)

Юрий Таныгин. «Маска пайрем».

Унала толын
Манси-влак тукымышт дене посна-посна иленыт. Илемыштым ял от ман,
починга але кутыр манаш келшен толеш. Но ме, умылаш лийже манын, ял манын ончыктена. Теве ик ял, коло ме‰ге гыч – вес ял, кумло, витле ме‰ге коклаште - адак вес илем-шамыч. Маска пайрем йўлам кажне ялыште шке семынышт шуктеныт.
Маска пайремыш кастене погынат да тудым пелйўд марте эртарат. Тылзе кўзен шумеке, чылан менган-менгышкышт шаланат. Узо маскам шым кас-йўд ужатат, ава маскам - вич йўд. Кечывалым огыт пайремле, молгунамсе
семынак пашам ыштат. Тў‰алтыш кок кечынже пєръен-влак гына погынат, вара семын ўдырамаш-шамыч ушнат.
Икымше йўд тыге тўналеш: пуштмо маска вуйым да ньыктме коваштыжым ўстембаке шарен пыштат. Ончыкшо чаркам шындат, тамак трупкам пыштат, кочкашыже шылым да колым оптат. Колжо тўрле-тўрле: шинчалтыме, кўктымє, коштымо.
Маскалан мотор шовычым пидыктат, вуйышкыжо шер пырчылам кередыман шўдышым пыштат, иктаж-кєн сєрал алгаже аралалт кодын гын, тудымат пижыктат. Е‰-влак могай вургемым чиен коштыт, маскаланат тугайымак чиктат. Огыдат ўшане чай, эсогыл копасе кўчшє-шамычым чиялтат. Чиям
пўртўс гыч налыныт: ужар чия кўлеш гын, шудым шолтат; кўреналгылан нєлпын шўмжым я пўгыльмыжым кучылтыт.
Теве эн кугу главарь – аппарте – толын пура да маскалан ойла:
- Ме тыйым унала ўжынна, теве эн ончыл лукыш пыштенна, адакшым ўстембакак пуртен пыштенна.
Муро
Вара мураш тў‰алыт. Икымше кастене мурым эн шонго ен гына мура,
кокымшо кастене чылан мурат. Кокымшо але кумшо кастене пєръен-шамыч муро гоч сонарыш коштмышт нерген каласкалат. «Повтайкан ям сем вут нюх са альсем ягартанг» - «Пава вуйыш коштынам, кумло лумшым (собольым) лўенам», - ойлалтеш ик мурышто. Умбакыже: «Лумшын коваштыже чылалан сита: ўдыремлан леведышланат (одеяллан), ватемлан
ужгаланат, - тыге икмыняр гана уэш-пачаш. Муро-влак кужу улыт, эре маска, тудым пуштшо сонарзе нерген.
™дырамаш-влак огыт муро, нуно пєлемын шола велныже шинчат, а пєръен-влак - пурла велым.
«Толь поп порт» она
Кас мучко да пайрем мучкыжат мыняр мурым мурат? Шотлат мо?
Ожно манси калыкын «толь поп порт» манме о‰ашт лийын. Ен-влак ик идалыкым илен лектыт да шочмо кечын саде онаш руалме палым ыштат. Тыге ийготыштым пален шогат. Кажнын шке идалыкаш онаже лийын.
Пєръен-влакын ийготым шотлымо о‰ашт лабазыште, шайтан амбарыште, аралалтеш, а ўдырамаш-влакын левашыште пєрдалеш.
Маска пайрем годым мурымо кажне мурылан «толь поп порт» тояш руалме палым пыштат. Лодем-влак муро радамым ончыктат. Туге лектеш, Маска пайремысе муро чот аралалт кодеш.
Кугу умшан карака
Ик метр кутышан каракам ыштат да тояшке кылдат. Пєрт покшек руалме пуше‰гым шогалтат. Каракаш «савырныше» ен пушенге шенгеч кычкыра: «Тый ен-влакын ойлымыштлан ит ўшане, маска! Нуно шоякым ойлат, тыйын чонетшым шукертак луктын налыныт, капетшым ньыктыныт, коваштетым гына конден пыштеныт!»
Сонарзе шыдешка да пикш умдо дене карака ўмбак «лўйылташ» тўналеш. Тыгодым ойла:
- Ены нельм тур куль! Кўжгў йылме тый, ер карака, шоям ойлет, а ме чыла чын ыштена!
Каракам лыстан пўнчын шўмжє гыч ыштеныт.
Шўмжым тєргалтен налыт, вичкыж лиймешкыже эрыктат да шинчам, умшам сўретлат. Ерысе колын умшаже такшым изи, а пайремлан ыштыме каракан кугу. Умылышда докан карака олмеш айдеме ойла.
Чыла тидым икымше кастене модын ончыктат. Молан манаш гын ты кечын чылан маскам моктат, чыла - тудын лўмеш. А каракан йылмыже пеш яклака да кўжгў, сандене ондалкала! Тыгай-шамыч ен коклаштат илат.
Йоча пайрем
Визымше кастене йоча-влаклан пайремым ыштат. Тудо кель похсор ае але йошкар рывыжын йўдшє маналтын. Йыр погынен шичше икшыве-шамыч дек
йошкар рывыж толеш, тудын почшо олмеш – куэ выньык. Выньыкыш тулым чыкат да шикшыж дене осалым тўтырыктен луктыт.
Йошкар рывыж йоча-влакын черыштым, його, мут колыштдымо, торжа койыш-шоктышыштым йўлалта. А ўстембалне кийыше маска чыла ужеш-колеш, шарна да икшыве-влакын тазалыкыштым аралаш тўналеш манын шонат.
Кава гыч волат
- Кавасе чон-влак Маска пайремыш толыт мо? – йодеш книган
авторжо деч журналист.
Тудыжо пайрем нерген умбакыже тыге каласкала:
- Чылан толыт, кавасе-шамычат волат. Паледа, могай нуно улыт? Чийыме вургемышт меж коваште гыч ургымо, ошо, йылгыжеш веле. Чыланат чурий авыртышым (маскым) чият. Эн ондак эн шонгыжо пура. «Мый маскан кочаже улам», – манеш да ўстембалне кийыше маскалан вуйым сава. Вара ачаже, изаже пурат – икманаш, кавасе чыла родыжо-влак. Чыланат ондак саламлалтыт, маскалан ала-мом ойлат да чеверласымышт годым пырля ожно илыме кававомышыш ўжыт.
Пытартыш кас эн онай. Кавасе юмо толеш. А теве Калтащ щань ўдырамаш водыжым огыт пурто. Шаман, але манси калыкын шайтанже, шкежак толеш. Тудо ок муро. Маскалан могай тудо лиймыже да могай янлыкыш савырнымыже, ен-влак коклаште илымыж годым могай сай пашам ыштымыже, йўлам аралымыж нерген моктен-моктен ойла.
Шайтан – осал деч арален коштыктышо шўлыш. Кузе руш-влак юмо деч йодыт, манси-шамыч шайтан дек йодын мият. А чынжым гын тудо чылам огыл, а сонарзе-влакым гына арален коштыкта. Лўмжє – Пупыг. Тудо
айдеме гаяк.
Пайремыш шайтан тўрлен пытарыме лопка халатым чиен толеш. Халатым ик пєръен чия, конылайымакыже изирак сорымым ишыкта – ваче лиеш. Вуйжат пеш кугу, кумыж гыч ыштыме пундашдыме кугу упшым упшалтат, шер пырче гыч ыштыме але сєралын чиялтыме вуйшўдышым чиктат. Чурийжым нимо денат ок петыре, чурийышкыже янлыкым да монь сўретлыл пытарат. Чот-чот чиялтат. Маска пайремыш кє тыге чиен толын – эсогыл пален огыт керт. Но Пупыглан вес илем гыч нигєм конден огытыл, шкеныштын е‰ымак шогалтеныт.
Маска лўм дене ит товатле!
Калык ончылно титакшым налын кудалташ манын, «Тидым мый ыштенам гын, тек мыйым маска пуштеш» манын товатлен ойлышо еным маска кунам-гынат кушто-гынат садикте пуштеш. Сандене Настась лўман шонго кува тыгай мурым мурен: «Нигунам, титакан тый улат але уке, маска лўм дене ит товатле. Маска тудым тургыжландарымым ок йерате».
Мурыштыжо тыгак «маска тугай виян да патыр, кўртньымат ошма лиймешке туржын кертеш» манме шомак уло. Сандене нигунам маска лўм дене ит товатле, ойлат.
Икте-весыштым титаклыше-шамыч товатлымашкак шуыт гын, тыгай йўлам шуктат. Калык ончылно нуно парнясе кўчыштым руалыт, да кажныже шкенжыным пеленже налеш. Но коктынат садикте колат.
Икана тыге товатлыше ик пєръен сонарыш каен. Маскам вашлийын. Пычалым ужмеке, янлыкет чот шыдешкен, пычалжым шупшын налын, шырпын шалатен, а пєръеным пуштын. Пуштын да шылжым кочкынат огыл, а вуйжым пундышыш шогалтен коден.
Оръен йўла
Манси калыкын ожнысо эше тыгай йўлаже лийын: оръе‰ым маска деке на‰гаят улмаш. Книган авторжо Анна Конькован каласкалымыж почеш, ик
ўдырамаш иканаште кок ўдырамашым намиен. Марийжын кок шўжаржым. Маска дене вашлиймеке, иктыже вик ош пырдыж гай ошемын. А чурийже ошемеш гын, тугеже тудо кужу жап ок иле. А качылан тидым палыман, вет кугу калымым ямдылен. Кокымшо ўдырамаш чот йошкарген. Молан тыгежым врач-влак сайын умылтарен кертыт. Чынжымак, икмыняр жап гыч икымше ўдырамаш колен колтен, а кокымшыжо - чеверже - кужу жап илен.
Маска оръенын ўдыр але ўдыр огыл улмыжымат пала. ™дыр чийжым йомдарыше логалеш гын, маска чот сыра да умша кєргыштыжє пураш тўналеш. Пуреш-пуреш, йоныжеш-йоныжеш да… ўдыр ўмбак шўвал шында!
™дыр маска ончылно намысыш ок пуро гын, оръенын ачаже чот куана да каче деч калымым йодеш.
Чонжо – каваште
Пайрем деч вара маскан чонжо куш кая? Кавашке чонешта… Тушто тудо илаш тўналеш. А пайрем годым ўстембалне кийыше коваштыжым кўкшє лабазыш пуртен пыштат, тудо тушто шым ий кийышаш. Шым ий гыч коваштым мурен-мурен, посна мутым ойлен-ойлен луктыт да энер серыште
йўлалтат.
Л. СЕМЕНОВА марланден.
(«Марий Эл» газет гыч)
Анна Митрофановна КОНЬКОВА 1916 ийыште Тобольский губернийысе Евра (Ивыр павыль) манси ялыште шочын. Тў‰алтыш шинчымашым национальный школышто налын, вара педучилищыште тунемын, 30 ий утла туныктышылан да йочасадыште воспитательлан ыштен. Сылнымутыш 1967 ийыште толын. Ятыр йомакым серен. Манси калык тудым «Аннэ кувавай» семын шарна. 1982 ийыште тюмень писатель Г.Сазонов дене «И лун медлительных поток» романым возен. Тиде произведений манси литературышто икымше романлан шотлалтеш. Писатель, фольклорист, Ханты-Мансийскын да ХМАО-н почётан гражданинже, Россий писатель ушемын членже (1989) 1999 ийыште илыш дене чеверласен.