2022 ийлан марий йўла кече-влак (умылтарымаш дене)

2022 ийлан марий йўла кече-влак (умылтарымаш дене)

Январь/У ий

19 январь – Вўд модмо кече.

Февраль/Пургыж

4 февраль – Пелтеле кече. Теле Илян.

28 февраль – 6 март - Ӱярня.

Март/Шошо

21-27 март – Ий арня.

22 март – Ожсо у ий.

Апрель/Вўдшор

4 апрель – Кавасе Лудо кече (8 ийлан ик гана Венера – Кавасе лудо пыжашышкыже (Плеяды) пӧртылеш. Маска ийым Нужгол ий вашталта (Ший савыртыш).

18-25 апрель – Кугече арня.

19 апрель – Пел кон кече.

20 апрель – Тошто марий-влакым ушташ ямдылалтме кече.

21 апрель – Кугече. Сорта кече.

22 апрель – Кугу кон кече.

23 апрель – Сурт сомылым ыштыме кече.

24 апрель – Юмо волымо кече. Кумалтыш кече. Шелык кумалтыш (Эрвел кундемыште).

25 апрель – Юмо кўзымӧ кече.

29 апрель – Тулшўдыр чўкталтме кече (Тулшўдыр – Антарес, ожно ожно тудо лач ты жапыште кояш тўҥалын).

Май/Ага

1 май – Шошо пайрем - Шошо Сўрем. Шошо Илян.

2-8 май - Изи лышташ – Изи Агавайрем (Кугече апрель мучашлан логалмылан кӧра Шелык кумалтышым, Изи Лышташым, Шошо пайрем - Шошо Сўремым ик кечыште эртараш лиеш – 24 апрельыште)

Июнь/Кўсӧ

8 июнь – Семык.

10, 12 июнь – Кугу Лышташ – Кугу Агавайрем.

13-26 июнь – Йўр пучымыш ден Утым пайрем-влак.

Июль/Шырка

1-12 июль – Кўсӧ кумалтыш (Марий Элыште – Сўрем).

15-26 июль – Керемет кумалтыш (Кугураклан кумалтыш).

26 июль – 24 август – Шўдыр йогымо жап – кумалтышым эртараш тыршыман огыл.

Август/У шурно

2 август – Кеҥеж Илян.

10 август – Тул пайрем.

25-26 август – Еш да Тиште Керемет кумалтыш-влак.

Сентябрь/Идым

1-9 сентябрь – Покшым кува ден Покшым кугызалан пелештымаш (кокияшым сайын куштышт манын). Покшым кува ден кугызалан кунам пелештымаш утларакшым тудым кунам ўден пытарыме деч шога. Ты жап марте тудым ўден пытарыме огыл гын, Покшым кува ден кугызалан варарак пелештыман.

14 сентябрь – Вўд йўкшымӧ кече.

14 сентябрь – 14 октябрь – Вўредышым чўктымӧ жап (ты жапыште Эрвелне кумалтышым огыт эртаре).

21 сентябрь – Вольык Илян кече. Маска кече.

23 сентябрь – Пызле кече.

27 сентябрь – Маска пайрем.

Октябрь/Сес

12 октябрь – Сонарзе кече.

14 октябрь – Мланде кылмыме кече. Угинде. Шыже пайрем.

17 октябрь – Таргылтыш кече.

16-24 октябрь – Еш да Тиште Керемет (Кугурак) кумалтыш-влак.

27-30 октябрь – Мланде йыр - Кугу Юмылан ош лудым витнен кумалмаш.

Ноябрь/Йўштӧ

1 ноябрь - Шурмаҥше кече. Шыже Илян.

25 ноябрь – 5 декабрь – Теле Кўсє кумалтыш.

Декабрь/Теле

4 декабрь – Теле кече (Теле – йўдвел мардеж).

22 – 30 декабрь – Шочйол (Шорыкйол).

22 декабрь – Пучымыш кочмо кече. Шочйол (Шорыкйол) водын пучымышым кочман.

22 декабрь – Кече пижме кече (25 декабрь марте эн кужу йўд-влак шогат).

Эсен Элай, марий мушан.

Пайрем-влак радам дене умылтарымаш

Календарь деч вара умылтарымашым возыде ок лий. Ондак Кугече нерген возена. Тиде пайрем кызыт руш Пасха дене чак кылдалтын. Христиан-влак Пасхыштым 4-ше курымыштак шошым кече ден йўд иктӧр лийме жап дене кылденыт. Раршак лияш гын, тудым шошо равноденствий деч варасе икымше тичмаш тылзе деч вара рушарнян эртараш палемденыт. Тылеч ончыч гын тудо шошо равноденствий деч ончычат тўҥалын кертын. Тўҥжӧ, очыни, пайрем арня равноденствийлан логалшаш лийын. Тыште эше ик йодыш лектеш – кугезына-влак Кугечым але Кугече сынан пайремым (лўмжӧ весе лийын кертын) тичмаш але у тылзе шочмеке эртареныт? Мутлан, еврей-влак ожно тичмаш тылзым вученыт, шумер-влак – у тылзым. Перс-влак гын тылзым йӧршын ончен огытыл – Навруз пайремыштым кечыж дене палемденыт. Тиде пайрем, Навруз, марий Кугечылан эн лишыл манаш лиеш. Пайрем зороастрист-влакын Йима юмыштым але кугыжаштым жаплымаш дене кылдалтын. Ик ой почеш, марий Юмо мутшак – тиде Йима кугыжан лўмжӧ дене кылдалтын.

Ожно чыла пайремат астрономий да пўртўс цикл-влакдене кылдалтын лийын. Кугече – шошо равноденствий дене, Маска пайрем – шыже равноденствий дене, Шочйол (Шорыкйол) - телымсе эн кужу йўд дене да Кўсӧ (Сўрем) – кеҥежымсе эн кўчык йўд дене. Коклаштышт эше ныл пайрем лийын: Шорыкйол ден Кугече коклаште - Ӱярня (лўмжӧ, очыни, весе лийын); Кугече ден Кўсӧ коклаште – Шошо пайрем, Шошо Сўрем (Семыкат чынжам лач ты жапыште эртаралтшаш); Кўсӧ ден Маска пайрем коклаште – Илян кече; Маска пайрем ден Шочйол (Шорыкйол) коклаште – Шурмаҥше кече (але Угинде, Мланде кылмыме кече). Но кече деч посна тылзымат ончымылан кӧра нине пайрем-влак эре модыныт. Сандене тўрлӧ пайремым жапыштыже эртарашлан идалыкысе тўҥ 4 датым рашемденыт. А изирак пайрем-влакым нунын дечын 7 арням шотлен муыныт. 7 арня – тиде, точно огыл гынат, кум тылзын пелыже. Тыге, шошо равноденствий деч 7 арням кудалтен Пелтеле кечым (вара - Ӱярням) рашемденыт, 7 арням ешарен – Шошо пайремым (вара - Семыкым). Но христан пайрем-влак кугу лугалтмашым пуртеныт. Юлиан календарь астрономий дечын торлымылан кӧра Кугече шукыж годым Шошо пайрем – Шошо Сўрем жаплан логалаш тўҥалын. Тидлан кєра Шошо пайрем йӧршын йомын, манаш лиеш (эрвел марий-влак монден огытыл да Шошо сўремым палемденыт). А эн кўчык йўд дене кылдалтше Кўсӧ (Сўрем) июльышко куснен, эн кужу йўд дене кылдалтше Шочйол (Шорыкйол) – январьышке.

Кугече молан май деке лишеммым эше Тулшўдыр дене умылтараш лиеш. Калык ой почеш, Кугече годым Тулшўдыр чўкталтеш да тылеч вара кече мландым ўмбачынат ырыкта, йымачынат ырыкта, а лум ўмбачынат шула, йымачынат шула. Тулшўдыржӧ могай вара шўдыр але планета? Тидым рашемдаш лиеш. Лўмжӧ гыч раш – тудо йошкар тўсан да яндар улеш. А йошкар тўсан шошым чўкталтше - кояш тўҥалше шўдыр икте веле – тиде Антарес. Ожно тудым, мутлан, перс-влак, ныл кава орол гыч иктыжлан шотленыт. Акрет жапыште Антарес лач шошым йўд ден кече иктӧр лийме жапыште койын.

Тидын нерген, мутлан, акрет Рим поэт Овидийын (Публий Овидий Назон, мемнан эра деч ончыч 43-18 ийлаште илен) «Фасты» («Fasti», тыгак «Календарь» семын палыме) пашаж гыч пален налаш лиеш. «Фасты» Рим пайрем-влак кунам да молан лач тиде жапыште эртаралтмым умылтара. Овидий пашаштыже Скорпион тўшкашўдыр нерген, а Антарес лач тиде тўшкашўдырын тўҥ шудыржє улеш, тыге возен:

16 марта.

Завтра, лишь только заря освежит чуть проросшие травы,

В небе начнет восходить перед тобой Скорпион.

1 апреля. Календы

. . . . . . . . . . . . . . . .

Я говорю, а грозящий подъятым хвостом заостренным

Вот уже стал Скорпион в водах зеленых тонуть.

6 мая. Канун нон

В небе взойдет Скорпион, и тогда-то мы скажем, что ноны

Завтра наступят: его верхняя явится часть.

Кӧ ок пале, умылтарем: Антарес шўдыр Скорпионын вуйыштыжо улеш, а вуйжо почшо деч ятырлан кўшнырак да ончычрак кояш тўҥалеш. Тугеже, тудын почшо 1 апрельлан койын гын, Антарес шўдыр ятырлан ончычрак кояш тўҥалын. 16 мартыштак койын огыл гын, 21 мартлан кояш тўҥалын. Мемнан кундемыште кызыт Атаресым ужаш неле. Но тудо ожно шошым ончычрак кояш тўҥалын гын (процессийлан кӧра), мемнан дене ужаш куштылгырак лийын – мартыште вашкерак пычкемышалтеш (май-июньышто, Антарес каватўрыштӧ кўчык жап лиймеп агытыште, кава йўдемын ок шукто). Каласен кодена, ту жапысе Юлиан календарьысе 1 апрель кызытсе 1 апрель дене тӧр толын. Вет Юлианк алендарь мемнан эра деч ончыч 45 ийыште пурталтын да Овидий илыме жапыште астрономий дене тӧр толын (кызытсе жаплан 13 уто кече погынен).

Кугезына-влакат Антаресым эскерен иленыт, да кок тўжем але утларак ий ончыч тудын шошым кече ден йўд иктӧр лийме жапыште чўкталтмыжым сайын паленыт. Но шўдыр-влак верыштышт огыт шого. Илен толын, Антарес утыр вараш ылыжаш тўҥалын. Вет шўдыр-влак «верыштышт огыт шого». Чын лияш гын, шўдыр-влак огыл, а мланде изишак лўҥгалтын пӧрдеш (процессий манылтеш). Тидлан кӧра кавасе шўдыр-влакым ме тўрлє жапыште тўрлӧ вере ужына. Мутлан, ожно Антарес 21 мартыште койын гын, кызыт 29 апрель деч ончыч ужаш ок лий. Астроном-влак тудым ужаш эн сай жаплан май-июнь маныт. Тидлан кӧра Тулшўдыр кече 21 март гыч 29 апрельыш куснен. Калык кечыжымат шарнен илен улмаш. Кок ий ончыч «Келшымаш» газет редакцийыш Мишкан районысо Уялыште илыше Семен Васильевич Баязов пурен ыле (тунам 78 ияш лийын). Калык календарьым возымем пален налынат, палыме лўман кечыже-влакым ойлаш лийын улмаш. Тудын ойжо почеш, Тулшўдыр кечылан лач 29 апрель шотлалтеш. Тидын нерген тудлан ачаж ден кочаже ойленыт лийын. Мом манаш? А вет Антарес кызыт лач тиде жап гыч кояш тўҥалеш. Тудым, конешне, ужаш моткоч неле. Но иктаж курыкыш кўзен ончалаш гын, мланде тўрыштӧ пыкше гына коеш. Кугечым шошо равноденствий деч икмыняр кече вараш эртараш таратыше вес амалат лийын – Венеран (Юмын Аван, Кавасе Лудын - Ӱжара шўдырын) Плеядыш (Лудо пыжашыш, шокте шўдырыш) пӧртылмӧ жапше. Кызытсе (Григориан) календарь почеш Кавасе Лудо Лудо пыжашышке кандаш ий еда 3-4 апрельыште пӧртылеш (пытартыш гана 2020 ийыште пєртылын). Тидлан кєра кугезына-влак шошо равноденствийым огыл, а лач тиде жапым вучен кертыныт (моло ийлаште тиде жапым кузе рашемденыт – вес йодыш).

Мутлан, адак гынат Овидий деке пєртылаш гын, Римыштат тиде жапым палемденыт. Тидым рашемдаш «Фесты» произведений гыч вес ужашыжым лудаш темлена:

2 апрель

Близится ночи конец, и румяниться начало небо

Снова, и в росной заре слышатся жалобы птиц.

Полусгоревший потух у прохожего факел дорожный,

И за работу свою вновь принялся селянин.

Плечи отца (Атлант – Плеяде-влакын ачашт) облегчать начинают от ноши Плеяды:

Семь их считается, но видят обычно их шесть.

Иль потому, что лишь шесть к богам восходили на ложе —

Ибо Стеропа была Марса женой, говорят,

Майю, Электру, Тайгету увлек всемогущий Юпитер,

Мужем к Келене Нептун и к Алкионе пришел;

Ну, а седьмая сошлась Меропа со смертным Сизифом,

Стыд¬но ей, и потому прячется вечно она;

Иль потому это так, что троянской разрухи Электра

Видеть не в силах и лик свой засло¬ня¬ет рукой.

4 апреля. Мегалезийские игры в честь Мате¬ри Богов (Юмын Ава – Венера дене кылдалтын)

5 апреля. Ноны

Завтра, лишь только блеснет Паллантова дочь (Аврора - Ӱжара юмо, шўдыр, адак Венера дене кылдалтын) и прогонит

Звезды с небес, а Луна снежных коней отпряжет,

Всякий, кто скажет: «В сей день на холме посвя¬щен был Квирина

Храм Фортуны Благой», - будет наверное прав.

Южо лудшо йодын кертеш: молан Римысе произведенийла гыч ужашлам лудаш темлена? Вашештена – христианство шарлыме деч ончычсо чыла йўлат икте-весышт дене кылдалтыныт лийын, нунын коклаште икгайлык шуко да Римысе авторын возымыжо ожсо еҥ-влакын тўныужмашыштым умылаш полша.

Христианство шарлыме деч ончыч пайрем-влак кунам паледмдалтмым тыгак кельт-влакын пайрем радамышт рашемдаш полша. Нуно шукерте ожно тынеш пуреныт гынат, ожсо йўлашт нерген информаций шукырак аралалт кодын. Вет Касвел Европыште письменность кумдан шарлен лийын да ожсо йўла-влак нерген ятыр возен кодымо.

Кельт-влакын тўҥ пайремышт:

Имболк – ушкал-влак презылаш тўҥалме жап, телын пелыжлан логалын (астрономически - примерно 1 феварльлан), Пелтеле, Пелгинде кече дене тӧр толеш;

Бельтан – йомартле тулото, шошын пелыжлан (1 май) логалын, марий Шошо пайрем (тиде пайрем нерген 19 курымысо шымлызе-влак возеныт, мутлан, И. Н. Смирнов), Шошо Сўрем дене тӧр толеш (Шошо Сўрем годым марий-влак кум тулотым ылыжтеныт, пайрем йомартлын эртен, тугеже Шошо Сўремымат «йомартле тулото» манаш лиеш);

Лугнаса(д) – Олык сўан, кеҥежын пелыжлан логалеш, Илян кече дене тӧр толеш (чын лияш гын, «Лу-на-са» семын лудман, тугеже шомак марий Илян юмын лўмжылан лишыл) ;

Самайн (Хэллоуин) – Кеҥеж колымаш, шыже покшеллан логалын (1 ноябрь), марий-влак ожно ты жапыште Шурмаҥше пайремым эртареныт, тыгак тиде жап дене Угинде, Мланде кылмыме кече кылдалтыныт.

Виклан каласен кодена, кельт-влакат ожно, марий семынак, пайрем-влакым кечыж дене огыл, а тылзым ончен эртареныт. Пайрем радамышт моло калык дечын изишак ойыртемалтын – нуно утларак астрономический 4 датым огыл (кок равноденствий да солнцестояний-влак), а нунын кокласе кече-влакым жапленыт. Но солнцестояний да равноденствий-влак дене кылдалтше пайремышт-влакат лийыныт. Нунын денат палдарена.

Йоль – 21 декабрь, эн кужу йўд. Тыште мом манаш лиеш? Лўмжє марий Шочйол (Шорыкйол) дене пеҥгыдын кылдалтын. Шочйол шомак Шорыкйол мут деч утларак ожсо улеш да шочшо Йолым ончыкта. Шымлызе-влак «йоль» шомакым «савыртыш» манын умылтарат. Тугеже ты жапыште идалыкын у савыртышыже тўҥалеш – кече шочеш. Тугеже, марий Шорыкйол лач ты жапыште тўҥалшаш огыл мо?

Остара – 21 март, пайрем Юмын Ава, Перке Юмо дене кылдалтын. Лўмжӧ вавилонян-влакын Иштар юмыштым ушештара. Иштар – Венера. Очыни, марий «шўдыр» мутат лач Иштар юмын лўмжӧ гыч лектын. Ондак тыге Венерам гына манын кертыныт, вара мут чыла шўдыр деке куснен. Моло шўдырым, очыни, тиште маныныт (саамла шўдыр – тассьт, пале – тихт, финла - tаhti ). Моло йылмыштат шўдыр шомак Иштар мутлан лишыл: персла – «стар», грекла - «то астери», валлийла – «seren», испанла – «estrella», «star»... Шомак кузе вара мланде мучко шарлен? Очыни, мланде паша шарлыме дене кылдалтын, вет мланде паша дене пырля мемнан деке юмо лўм-влакат толыныт.

Ман Саури – 21 июнь, Сўрем (Кўсӧ). Мо оҥай – ме адак гынат марий пайрем лўмла йоҥгышо мутым ужына. Саури ден Сўремат, Шочйол ден Йоль семынак, очыни, ик мут вож гычын лектыныт.

Мабон (Ман Фовэрь) – 21 сентябрь. Мабон – пӧръеҥ сынан перке юмын лўмжӧ. Шымлызе-влак пайрем кельт-влакын Кернунн юмышт дене (марий йўлаште – Кўсӧ Юмо) кылдалтын маныт. Кернунн юмын лўмжӧ, марлаш кусараш гын, «тўкан», «шуран» лиеш (галльск. carnon, др.-ирл. corn). Тыштат марий «шур» (тўкӧ) ден ирландский «corn» мут-влак икгайрак шоктат манын кертына. Икманаш, акрет жапысе йўлана коклаште кыл, пеҥгыде огыл гынат, лийын. Тидлан кӧра марий пайрем-влакым рашемдыме годым кельт календарьымат, кеч изиш, но шотыш налман.

Марий йўла кече-влакым рашемдыме деч ончыч, конешне, ожсо моло калык йўла денат палдараш кўлеш ыле, но кызытеш тидын дене серлагена да тўрлӧ марий пайрем-влак нерген посна-посна возена.

Мучашлан Семык нреген каласен кодыде ок лий. Чыла шымлаш гын, Семык – шошо равноденствий ден кече солнцестояний кокласе пайрем лийшаш. Икманаш, Шошо пайрем але Шошо Сўрем. Но марий пайрем-влак, православийын влиянийжылан кӧра ятыр жаплан варарак эртаралташ тўҥалыныт. Семык чынжым май тўҥалтыште эртаралтшаш гын, шукыж годым июньлан логалеш. Тидлан кӧра тудым астрономический пайрем-влак радамыш пурташ моткоч неле. Ӱярня шотыштат тыгак.

Эсен Элай, марий мушан.