Шочмо йылме – чон поянлык

Шке жапыштыже руш педагог К. Д. Ушинский тыге каласен: «Школышто туныктымаш пашан негызшылан шочмо культур, а эн тўҥжӧ - шочмо йылме - шотлалтшаш».

Таче тиде ойын акше вашталтын. Школлаште, йоча садлаште руш йылме дене туныктена, самырык ача-ава-влак шке йочашт дене рушла кутырат. Лу ий ончыч тыгай сўрет олалаште гына палдырнен гын, тачысе кечын тиде «чер» ялыштат кумдан шарлен толеш. Кушто амалже? Мыйын шонымаште, кум палым ойыраш лиеш:

- ача-ава шке йочашт дене марла шагал мутланат;

- телевидений да сото телефон, марий йылме дене передаче, мультфильм-влак уке улыт;

- ава-ача шочмо йылмын кўлешлыкше укелан шотла.

Чыла тидым шотыш налын, мыланна, марий йылмым да литературым туныктышо-влаклан, пеш кугу сомылым шке ўмбаке налман. Тыште пашаже шагат шотыштат огыл. Кажне школышто тиде цифре тўрлӧ. Чынакат, ик шагатыште мом шуктет? Учебникыште пуымо теме-влакым 2-3 иктыш чумырен, программым эртена. Тунемше материалым кузерак умылен, можым шарнен шуктен огыл, тидыже вес йодыш. Шагат шагаллан кӧра, темым уэш пачаш умылтараш туныктышын жапше уке манына гынат, йоҥылыш огына лий. Туге гынат, туныктышо вес йӧным кычалшаш.

Мыйын шонымаште, моло предметым туныктышо-влак кугу полышым ыштен кертыт. Интегрированный урок пеш йӧнан. Мутлан, историй да марий литератур, музыка урокышто марий калык муро темым кылден колташ келша, марий композитор-влак нерген палдараш але ИЗО предметыште марий орнамент нерген туныктышо икмыняр шомакым каласен коден кертеш; технологийыште марий тўрым тўрлен ончаш гын, пеш пайдале. Тыге шукылан ончыко каяш лиеш.

Вес тўҥ йӧн - урок деч варасе паша. Шочмо йылмылан кумылан йоча-влак дене урок деч вара кодын творческий паша-влакым шуктымаш. Тиде изи почеламутым, йомакым шонымаш, ребусым, кроссвордым чоҥымаш да тулеч моло. Ме шкенан гимназийыште чыла тыгай сомылым «Изеҥер» кружокын занятийыштыже ыштена. Икшыве-влакын пашаштым изи брошюрышко чумырена. Тыге йоча-влакын ийготыштлан келшыше тематический изи книгашт шочеш: «Шочмо вер - чевер» (шочмо кундем нерген), «Пиал кушто ила?» (кугурак класслаште тунемше-влакын сочинений-шонкалымаш-влак), «Йомак тўняште» да т. м. Тыште нигєм ойырен кодыман огыл, а эн сай пашажым тўрлє газетлашке колтен шогена.

Тыгайракак пашам интернатыште илыше йоча-влак денат намиен шогена. Каласаш кўлеш, мемнан школышко тўрлӧ ялла гыч тунемаш коштыт. Шукышт интернатыште илат, сандене кастене нунын дене тўрлӧ мероприятийым эртараш пеш оҥай. 2 ий почела нине тунемше-влак дене изи спектакльым шынденна, марий елкым эртаренна. Мутат уке, тиде моткоч шуко жапым налеш, но тиде мемнан пашана. Теве кызыт «Сӧрал улат, шӧртньӧ шыже!» марий йылме дене почеламутым сылнын лудмо конкурслан ямдылалтына. Конкурс 2 номинаций дене эрташ тўҥалеш: ямде почеламутым лудмаш да шке возымым.

Икманаш, шочмо йылмым туныкташ да йоча-влакым шочмо йылмым тунемаш кумылаҥдаш – туныктышын тўҥ задачыже. Таче, кунам йочасад гыч «руш» йоча-влак школышко толыт, туныктышылан моткоч неле. Марий ўдыр-рвезе-влаклан марий йылмыштым йот йылме семын туныкташ перна. Тыште, конешне, воспитатель-влакын титакышт огыл, программе тыге йодеш, но, мыйын шонымаште, руш йылме дене пырля марлат мутланен колтат гын, кугу нарушений огеш лий. Модмаште, кочмо годым, марла пайрем-влакым чўчкыдынрак эртараш гын, йылмышт лывырга, марий кумылышт почылтеш. Йоча ушым сотемдарымаште шочмо йылмын кўлешлыкшым П. П. Глезденев эше 1907-ше ийыштак «Тўҥалтыш марла книган» ончылмутыштыжо раш каласен: «Шочмо йылмын поянлыкшым, марла умылен шуктыде, рушла туныкташ тыршымаш шотлан ок тол. Тыге туныктымашлан рашлык ок сите, йоча уш-акыл тўтыра дене леведалтеш, да тудын шинчымашыже куакш лиеш. Йоча-влакым туныкташ шочмо йылме дене тўҥалман. Тудо гына пўртўсын моторлыкшым, шке калыкын койыш-шоктышыжым, кӧргӧ шонымашыжым палаш да радамлен шонкалаш тарата. Шочмо йылме гоч веле икшывын тўня умылымашыже кумдаҥеш».

Пеш чын каласыме. Тидын нерген самырык ача-ава-влак дене кугу пашам намиен шогыман. Изирак шымлымашым эртарымеке, теве мом палемдыде огеш лий:

Коча-кова дене пырля илыше ешыште рушла ойлышо йоча уке;

25-35 ияш ача-ава-влакын 30% йочашт рушла ойлат.

37-45 ияш ача-ава- влакын - 10%.

Эше весе: рушла ойлышо ийгот – 2 ияш – 5 класс. Тыгеже могай иктешлымашым ышташ лиеш? Рушла ойлымо койыш мемнан деке толеш гына. Тудын толмо корнешыже уло вийын шогалына гын, ала пайдаже утларак лиеш. Марий йоча руш йылме дене иктӧр марий йылмыжымат тунемеш гын, нужнаҥеш мо? Теве тидым ме эн ончычак ача-ава-влаклан умылтарышаш улына.

Пытартыш ийлаште мемнан гимназийын выпускникше-влак медицинский, авиационный, нефтяной университетлашке, фармколледжышке тунемаш пурат. Марий врач черле дене шке йылмыж дене ойлен колта гын, могай сай. Вет чыла шоҥго еҥ рушла огеш мошто. Лийже тиде марий, татар, пошкырт калык. Инженер, фармацевт, нефтяник – чыланат эллан, калыклан кўлыт. Тыгай пример мемнан гимназийын историйыштыже шуко. Ме нунын дене кугешнена.

Шочмо йылмым палымышт нуным эшеат вияным ышта: мемнан капыштына кугезына-влакын марий вўрышт йога, марий чон ила. Яралан огыл айдеме йўд омыж денат шочмо йылмыж дене мутлана.

Йылме - калыкын тўҥ эҥертышыже, тудын чонжо, кумылжо, уш-акылже. Мемнан йылмына - мўндыр кугезына-влакын пуэн кодымо пӧлекышт. Сандене ме тудым ача-ава семынак эреак йӧратен аралышаш улына.

А. ЮЗУКБАЕВА.