Марий йӱлам шымлат

Марий йӱлам шымлат

Финляндий гыч уна, Хельсинкский университетын доцентше, «Калевала» финн ӱдырамаш-влак ассоциаций председатель, Яныш Ялкайн лӱмеш премийын лауреатше, Е. В. Понкала лўмеш финн фонд премийын лауреатше, философий доктор Ильдико Лехтинен, Эстоний гыч уна, марий-влакын Таллинысе обществын председательже, Эстонийысе фольклор совет пеленсе национальность-влак группын вуйлатышыже, «Эстонийыште марий ӱдырамашын ойыртемже» шымлымаш паша дене грантым налше, философий доктор, мемнан землячкына Людмила Ямурзина марий калык йўлам шымлаш кумылаҥыныт.

Ильдико мемнан районыш шымше гана толын. Тудын шымлыме темыже: «Марий ӱдырамаш да тудын вургемже». Нине шанчыеҥ-влакым палем, ик гана веле огыл вашлийынам. Сандене иктаж-могай полышым йодын мый декем лектыт гын, моткоч куанем да вием шутымо семын полшаш тыршем. Самырык шымлызе Людмилан профессионально кушмыжым эскерен шогем, Ильдикон илышыште шумо сеҥымашыж-влаклан йывыртем. Людмила ден Анатолий пелашыжын кок ӱдырышт кушкеш - Тарья ден Эрвела. Ильдикон кум икшывыже да шым уныкаже улыт. Тудо национальность дене венгерка улеш, финнлан марлан лектын, Финляндийыште ила да пашам ышта. Можо оҥай, тудо шке икшывыж-влакым изинекак финла, а марийже венгрла туныктеныт. Сандене кок йылме денат сайын мутланат. Тиддеч посна кокымшо государственный йылмым - швед йылмым тунемыныт, тыгак англичан, француз, немыч да моло йылме-влакым палат. Тўня мучко шочмо йылмым тыгай принцип дене туныктат. Шочмо йылмым палыше-влак йот йылмым куштылгын тунемыт да школ программа нелылыкым ок лук, манеш Ильдико. Тыгай еҥ-влак кӱкшӧ интеллектан да шкалан ўшаныше улыт. Тидыжым научно шымлыме почеш доказатлыме. Нине эллаште еҥ-влакын сайын илымышт шочмо йылмыштым палыме да пагалыме дене кылдалтын.

Шанчыеҥ-влакым район администраций вуйлатыше П. Трапезников вашлийын. Вашла мутланымаш да палыме лиймаш поро шӱлышеш эртен. Павел Владимирович уна-влаклан марий йӱлам шымлаш кумылаҥмыштлан таум каласен да 2020 ийысе паша план дене палдарен. Вет ты ийыште Мишкан финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдышкыжӧ савырнаш ямдылалтын. Районный газетын пашаеҥже Эсен Элай уна-влак деч интервьюм налын, вара марий историй да культура рўдерын вуйлатышыже Алексей Ибулаев дене вашлиймаш эртен.

Ме тунам районысо калык образований музейыш пурышна. Мемнам «Путник» рўдерын вуйлатышыже Вячеслав Князев кумылын вашлийын. Тудо мыланна музей мучко экскурсийым эртарен, районысо образований вияҥме историй дене палдарен, шке школыштым, районым да республикым чапландарыше лӱмлӧ туныктышо-влак нерген ойлен. Изи пєлемыште пеш поян материал погалтын, ужаш-влаклан шеледалтын, оҥай экспонат-влак дене пойдаралтын. Музейым ыштымаште пеш кугу пашам ыштыме раш коеш.

Уна-влак рўдє библиотечный системыште лийыныт. Тудын вуйлатышыже Татьяна Кондогина кажне отдел дене палдарен, изирак экскурсийым эртарен. Лудмо залыште еҥ-влак компьютер дене пашам ыштеныт, газет-влакым лудшо-влакат лийыныт. Библиотекарь-влак книгам налаш толшылан книга-влакым пуэденыт. Пырдыжлаште моторын сєрастарыме стенд-влак кеченыт. Актовый залыште районын литературный картыже вера‰далтын. Мемнан уна-влаклан тудыжо моткочак оҥай лийын.

Варажым районышто илыше-влак дене вашлиймаш-влак эртеныт.

Чорай ялысе марий гимназийыште Яныш Ялкайнын музейыштыже лийме. Историйым туныктышо Евгений Николкин оҥай экскурсийым эртарен. Музей отдел-влакым уэмдыме, у экспонат-влак дене пойдарыме паша раш койын. Тидланже Евгенийлан пелашыже Римма Мингалиевна ден Светлана ӱдыржӧ кугу полышым ыштат. Евгений Михайлович марий кресаньыкын илышыжым сайын пала, сандене тудын марий кудо нерген ойлымыжо моткоч оҥай лийын да шымлызе-влакын материалыштым пойдараш полшен.

Уна-влак марий йылме да литератур кабинетыште марий вургем выставкым онченыт. Тудым лӱмын уна-влаклан ончыкташ ыштыме. Шымлызе-влак яллаште шоҥго-влак дене вашлийын мутланеныт: Октябрь ялыште Ална Миронова, Чорайыште Нина Саптиева марий ӱдырамашын илышыж гыч шуко оҥайым ойленыт. Ольга Миронова, Нина Танцитова да моло-влакат шке тўрышт, ургымо вургемышт дене палдареныт.

Уна-влаклан куымо станок пеш келшен. Тидын шотышто Людмила Русиева чаплана. Тудын пелашыже Володя куымо станокым школыш конден. Уста куызо ты паша кузе ышталтмым ончыктен. Воктенак моторын ыштыме шондык шоген. Тудым Вязовка ял гыч пу мастар Вячеслав Иванов ыштен. Алена Юзиева марий тўрым поснак ойыртемалтшым тўрлен мошта. Орнамент-влакым тўрлаш тудо школышто ўдыр-влакым туныкта. Тиде гана тудлан Светлана Николкина полышкален. Мемнан авана, кувавана-влак ожно ўстелшовычым, тєрза шарчам, кўпчык ӱмбалым да молымат тыгай тӱр-влак дене сєрастареныт. Ынде чылажат историеш гына кодеш.

Мыланна тыгак кызытсе ўдырамаш да пӧръеҥ-влакын вургемыштым ончыктеныт. Тыгай вургемым Римма Николкина, Анжела Юзукбаева, Олина Иркабаева, Надежда Ахметьянова намиеныт. Нине тувыр-влакым Кугу Соказа могырысо мастар-влак тӱрленыт да уста ургызо Клара Николкина урген. Гимназийын директоржо Игорь Андреев ты вашлиймашым тӱрыснек видеош войзен. Вашлиймаште ял библиотекарь Таисия Тимиркаева, СП администраций вуйлатыше Галина Саймулюкова лийыныт.

Ильдико гимназийлан финн-влакын тӱрлӧ ийлаште погымо Чорай ялын фотографийже-влак, архитектура ойыртемже, поян йӱлаже дене лукмо пеш чапле книгам пєлеклен. Тиде книга гыч ме Чорай ялысе марий-влакын тӱрлӧ жапысе илышыштым сайын пален кертына.

Ме Корак ялыште марий сӱаным онченна. Тушко сурт оза-влак Инга Владимировна ден пелашыже Слава Александровмыт кумылын ӱжыныт. Чыла йўлам шуктен, кумалтыш мут дене сӱаным тарватыме. Варажым саус, кугу веҥе, ончылно шогышо, сӱан вате-марий-влак тӱмыр, музикан дене кандырам куштен-куштен пошкудо Пўрє районысо Курмызак ялыш ӱдыр налаш кайышт. Ме Дима ден Настялан сай еш илышым тыланышна. Сўан тарватыме йӱлам уна-влак тӱҥалтыш гыч машинашке шичме марте тӱрыснек войзаш тыршеныт.

Коракыште ме Зинаида Янгубаеван ямдылыме мотор марий тӱран вургемым чиктыме курчак-влак коллекцийым куанен ончышна. Тудо уна-влаклан кажне курчакын историйже, тудым ямдылыме технологий, вургемым тўрлымє да ургымо нерген радамын каласкален. Мут толмашеш, сурт оза ватылан ты пашаште Регина уныкаже полышкала. Тудо мемнам шокшо мелна дене чайым йӱктен ужатыш.

Тымбай ялыште Новиковмыт ешыште лийна. Семен Сергеевич ден Зинаида Сайрановна кужу жап Уфаште иленыт да пашам ыштеныт. Пелашыжын шочмо кундемжым чот йӧратымыже, тымык ялыште книга-влакым шыпак возаш лийме кумылжо шочмо ялышкыже конден. Ялыште нуно изирак пӧртым чоҥеныт. Оралтым тӱзатеныт, пеледыш-влакым шынденыт. Пакчаштышт эсогыл шурным ўдат. Нунын пӧрт кӧргыштым мотор марий тӱр-влак сӧрастарат. А шкафлаште марий вургем-влак кечат. Зинаида Сайрановна коло ий утла Уфаште «Ошвиче сем» фольклорно-этнографический калык ансамбльын солисткыже лийын. Тиде ансамбль Санкт-Петербургышто «Интерфолк - 2009» тўнямбал фестивальыште кокымшо верым налын. Сергей Семенов «Восточные марийцы. Философия. История. Люди» книгам шым том дене савыктен луктын. Ты ансамбльын администраторжо да спонсоржо лийын. Новиковмыт марий калыкын культурыжым, историйжым, йўлажым шымлыме дене пырля проблемыжымат єрдыжеш огыт кодо. Нуным кузе решатлаш лиймым моло-влаклан шке примерышт дене ончыктат.

Пўрє районышто Кужнур ял поснак куандарыш. Ончыч ешартыш образованийын педагогшо Наталья Мишенькина мемнам пеледше садыштыже вашлие. Тудын инициативыже почеш посна зданийыште этнографический музейым ыштыме. Тушко тўрлє сынан экспонат-влакым шуко погымо: документ, марий вургем, тошто окса, пу атышӧр, суртышто кучылтмо арвер, паша арвер да шуко моло. Тудлан ты пашаште Рудольф пелашыже полышкала. Школышто тунемше пошкудо рвезе ты пашалан кумылаҥын кушкеш. Шукерте огыл пален нальым, Кужнур 2018 ийыште Башкортостаныште эн мотор ял радамыш логалын улмаш.

Арзамат клубышто вашлиймаш оҥайын эртен. Ялысе чолга еҥ-влакын, самодеятельный поэтесса Лариса Яндимирован, тудын почеламутшо-влак кум книгаште савыкталтыныт, библиотекарь-влак Снежана Муллашева ден Татьяна Байгазован тыршымышт дене пеш поян ӱдырамаш да пӧръеҥ вургем-влак, ӱдырамаш-влакын сӧрастарыме оҥеш сакыме, вуеш чийыме арвер-влак погалтыныт. Шымлызе-влаклан 92 ияш Салика Ибаева пеш шерге информацийым пуэн. Тудо шке самырык годсо илышыжым, колхозышто, вара совхозышто пашам ыштымыжым, йоча-влакым куштымыжым моткоч оҥайын каласкален. Ийготшо кугу гынат, тудо эше чолга улеш, уш-акылже яндар. Ты сельский поселений мучко мемнам СП вуйлатыше Станислав Саликов кондыштарен.

Озерка ялыш пурымаште мемнам ял староста Алис Ильтимиров вашлие. Тудо ялыш пурымаште шогалтыме аралтыш нерген умылтарыш. Тудын авторжо - ялын вес патриотшо Александр Ямурзин. Алекс Алексеевич тудым ышташ Кужнур ял гыч уста архитектор, художник Ефрем Калимьяновым ўжын. Вет тудо марий миф-влакым сайын пала, сандене авторын идейжым шке скульптурыштыжо раш почын кертын. Тыгайже эше районысо ик ялыштат уке.

Ял староста мемнам верысе школыш намийыш. Тушто Олеся Михайлова вуйлатыме «Полан аршаш» ансамбльын участникше-влак ныжыл муро дене вашлийыныт. Ме БР художник-влак ушемын членже Светлана Шамаеван сўрет выставкыжым ончышна, Кугу Отечественный сарын участникше-влаклан шогалтыме обелиск деке пеледышым пыштышна.

Алис Алексеевичын чолгалыкшылан да тўрлє уым шонен мумыжлан кӧранаш веле кодеш. Ял покшелне йоча площадке да клуб. Нуным ял калык шке вийже дене чоҥен. Шке пӧртшӧ воктенак мотор йоча площадкым ыштыме. Тушто лӱҥгалтыш-влак йоча-влакым куандарат. Ял покшелне кок пӱя уло. Иктыштыже кол-влак ласкан илат, весыштыже лудо-комбо-влак озаланат. Ерысе отрошто беседка ышталтын, тораште огыл чодыра шарлен возын. Икманаш, ял пеш мотор верыште верланен, тыште сӧрал да тымык. Ялым тӱзаташ Алекс Алексеевич мыняр вийым да средствам пытара, шкеже веле пала. Тудлан Лариса пелашыже чыла шотыштат полышкален шога. Моло семын лийынат огеш керт. Володя эргыж ден Татьяна шешкыжын ешыште уныка-влак кушкыт: икымше классыш коштшо Алина, чолга Игнат да изи Арина. Йот уна-влак чыла тидым ужын, моткоч єрын-куаненыт.

Мишкан селаште ме Роберт ден Алена Шаймардановмытын кок пачашан пєртыштышт лийна. Тыште пеш сай йоча-влак Людмила, Владик, Вова кушкыт. Нуно сайын тунемыт, каратэ дене заниматлалтыт, ача-авалан полышкалат. А нунын озанлыкышт изи огыл. Самырык Людмила марий фольклор дене шымлыме пашан итогшо почеш школын да Башкортостанын чапшым Москваште арален да икымше верым налын. Тудо тугак муро конкурсышто (1 вер), декоративно-прикладной искусство конкурсышто (1 вер), живопись да графика произведений конкурсышто (2 вер), экскурсовод-влак конкурсышто (2 вер) ойыртемалтын. Тудын программыже пеш поян лийын. Ме видеовыступленийжым ончышна. Марла вургемым чиен, шке проектшым пеш сайын арален. Жюрин йодмыжлан марла мурым муралтен ончыктен. Тиде келшен илыше ешыш Монар гыч унала Аленан аваже Анастасия Янсубаева, Сургут гыч ялыш унала толшо Данелия уныкаж дене, толыныт ыле. Тиде кечын Алена шочмо кечыжым палемден.

Ты ешын членже-влак дене интервью, Настя куваван ургымо марий вургемым ончыктымаш, Анастасия Алексеевнан сылнын муралтымыже, фотографийым ыштыме - ты кече ты сурт оза-влаклан моткоч поян лийын.

Уна-влакым чыла вере район администраций вуйлатышын социальный йодыш да кадр-влак шотышто заместительже Лариса Александрова ужатен кондыштын. Иктаж-могай проблема лектын гын, тудо верыштак решатлен, уна-влак тидым эсогыл шижынат огытыл. Тыгодымак должностной обязанностьшымат шуктен.

Уна-влак районышто кум кече лийыныт. Нуно ик кечын Ялаевмыт дене «ош» мончаш пуреныт, а эрлашыжым Людмилан чӱчӱжӧ Анатолий Ямурзин «шем» мончам олтен. Мемнан Дилара шешкына моткоч тутло кас кочкышым ямдылен. Уна-влак мемнан Сургут гыч толшо уныкана-влак дене марла мутланымылан ӧрыныт. Чын, мутланымашна пеш скромный манме кӱкшытан лийын.

Шанчыеҥ-влакым эше Александровмыт еш унала намиен. Юра ден Ульяна Людмилам шукертсек палат. Еш дене келшат, икте-весышт деке унала коштыт. Тиде гана уна-влакым нуно шке мӱкш пакчаштышт вашлийыч. Палемден кодаш кӱлеш, тиде еш мероприятийым эртарыме годым эре шочмо калыкын йӱлажым тӱрыснек шукташ тырша.

Йот уна-влак пеш шуко материалым погеныт, ятыр еҥ деч интервьюм налыныт, фотографийым, видеом ыштеныт.

Мучашлан шке лӱмем да йот эл гыч толшо-влак лӱм дене мемнам вашлийше чыла еҥлан таум ыштем.

Р. ЯЛАЕВА.