Лудо пыжашышке пӧртылшӧ шӱдыр

Лудо пыжашышке пӧртылшӧ шӱдыр

Марий йӱла, моло языческий йӱла семынак, астрономий дене чак кылдалтын. Акрет миф-влак гоч ме тидым сайын палена. Мутлан кавасе тӱрлӧ тӱшкашӱдыр шочмо нерген ятыр миф ойлалтеш.

Но, чын лияш гын, акрет жапысе тӱрлӧ миф-влак мланде гыч кавашке кӱзен огытыл, мӧҥгешла, кава гыч мландыш воленыт. Кугезына-влак, поснак – мушан-влак, астрономийым сайын паленыт. Нуно тылзым веле огыл эскерен моштеныт, планета-влакын йӱд каваште посна палемдыме верыш мыняр жап гыч пєртылмыштымат сайын паленыт. Поснак Венерам эскерен иленыт. Тиде пеш оҥай планета. Молан манаш гын, Венера кажне 8 ий гыч ик кечыште (3-4 апрельыште) Лудо пыжашышке – Плеяды тӱшкашӱдырыш пӧртылеш. Ятыр калык шкенжын акрет календарьжым лач тиде планетым эскерен ыштен. Марият тыгак. Чыла терген лекташ гын, лач тиде шӱдырым (планетым) мифысе илышлан негызым пыштыше Лудо, Илыш Шочын Ава, Кава Ава, Юмын Ава, Юмынӱдыр, Эр Ӱжара шӱдыр, Кас (Водо) Ӱжара шӱдыр, Эр суксо да Кас суксо манаш лиеш. Икмыняр ий ончычак пыжашышкыже – Лудо пыжашыш (Шокте шӱдырыш – Плеядыш) пӧртылмыжым ваҥен, мый тиде шӱдырым рашемденам ыле, но чын улмемым пеҥгыдемдаш материал ситен огыл. Юмылан тау, марий калыкын астрономический шинчымашыжым шымлыше-влак Марий Элыштат улыт. Нунын кокла гыч иктыже - Медведево поселкысо историко-художественный музейын пашаеҥже М. И. Иванов. Тудо идалык еда тӱрлӧ этнографический экспедицийлашке коштеш да калык коклаште оҥай информацийым пога. Калыкнан келге астрономический шинчымашыжым рашемдаш да пєртылташ манын, тудо мый денем погымо материалже дене пєлалте да газетыште савыкташ келшыш. Таче ме лудшына-влакым тиде материал дене палдарена. Палдарымеке, иктешлымашым ыштена.

Марий калыкын Венера нерген калыкын шинчымашыже да тудым илышлан негызым пыштыше Лудо (Юмын Ава) семын ужмыжо.

Венера каваште эн чолга шӱдыр улеш, тудым муаш пеш куштылго, тудын дечын волгыдыжо кече ден тылзе веле. Икманаш, волгыдо шотышто кумшо верыште улеш.

Марий-влак Венерам тўрлын маныт. Теве икмыняр лӱмжӧ-влак:

- Чолгашӱдыр;

- Чолпан;

- (Кас, Эр) Ӱжарашӱдыр;

- Водо ӱжара шӱдыр.

Марий Элысе Медведево районышто тиде шўдырын вес лӱмжӧ-влакат улыт:

- Цолгашӱдыр;

- Бодошӱдыр.

Пытартыш кок лӱмжӧ йошкар-ола говорын ойыртемже дене кылдалтын. Но Медведево районышто илыше-влак Венеран моло лӱмжымат кучылтыт, вет район Йошкар ола воктене верланымылан кєра тышке моло кундемла гыч ятыр марий толеш. Тидлан кӧра кызыт районышто тӱрлӧ диалект да говор дене кутырат.

2017-2019 ийлаште Медведево поселкысо историко-художественный музейын пашаеҥже-влак этнографический экспедиций дене Медведево районысо Шихмамат, Арбан, Кюшнур, Нурма, Нефёдкино, Орешкино, Эҥерӱмбал яллашке, Цибикнур селашке, Килемар районысо Арды ялышке миеныт да тўрлє информацийым погеныт. Южо информант-влак яллаште Юмын Аван - Юмо ден Йынын (Кереметын) авашт – Венера планета дене икте улмым, Юмын ава кандаш ий еда Лудо пыжашыш – (Шокте шӱдыр, Плеяды) пӧртылмыжым палат улмаш. Нине информатор-влак XX курымын 60-шо ийлаштыже (1960, 1963, 1967) шочыныт. Но нуно тиде шинчымашым кушеч налмышт нерген раш каласен кертын огытыл. Кӧ-дыр коча-коваже ойлымо нерген ойлен, кӧ дыр тиде шинчымашым кушеч пален налмыж нерген раш каласен кертын огыл. Нуно тыгерак ойленыт: «Палаш палем. Но кушеч палымем раш каласен ом керт. Можыч кувавам деч колынам. Але школышто ойленыт, астрономий урокышто. А можыч лудынам». Тидлан кӧра нине еҥ-влаклан ссылка пеш келшен ок тол. Нине еҥ-влак информацийым иктаж книга, газет, журнал, телевизор, радио але Интернет гыч налын кертыныт.

Ик жап гыч ме эше шоҥгырак информант-влакым муна. Нунын кокла гыч кок еҥже 1924 ийыште шочшо ыле, эше иктыже – 1934 ийыште.

Нунын дене тыгеракын мутланыме.

В. И. Рыбаков (1924 ийыште Изиван ялыште шочын) дене мутланымаш.

Информант Юмо ден Йынын тӱням ыштымышт нерген ойлымышт деч вара йодым:

- А тӱням ыштыме деч вара Юмын Ава куш пурен?

- Чоҥештен каен.

- А кушкыжым паледа?

- Пыжашышкыже.

- А пыжашыже кушто? Шокшо элыште?

- Уке. Тиде вет тыглай кайык огыл, тудо – юмо-влакын авашт. Тиде Лудо каваште чоҥештылеш. Пыжашыжат каваште.

- Тыглай кайыклудо сынан улеш мо?

- Уке. Кайыклудо-влак каваште мланде ӱмбалне чоҥештат. А Юмын Ава эше кӱшнырак – сандалык каваште чоҥешта. Тудым кайыклудо семын пычал гыч лўен волташ ок лий (шыргыжеш).

- А тиде лудым ужаш лиеш?

- Кава яндар гын, лиеш.

- Юмын Аваже тылзе мо?

- Уке. Тиде шўдыр. Юмын Ава тылзе ончылно ӱжара годым коеш. Кунам кече шинчеш, а тылзе эше лектын ок шу, ты жапыште тиде шўдырым ужаш лиеш, йўдымат коеш. Мемнан кундемыште тудым Цолгашўдыр маныт.

- Тиде Чолгашӱдыр?

- Тыге шернур-шамыч ойлат. Ме эше Бодо шӱдыр каласена.

- Умыленам. Кушто тудын пыжашыже верлана?

- Лудо пыжашыжым палет? Вот тушто.

- Те кызытак атласыште ончыктен кертыда мо? (Мый пеленем астрономический тӱшкашӱдыр-влак атласым кондыштаренам, но тушто тӱшкашӱдыр да шӱдыр лӱм-влак лийын огытыл).

- Тиде. Тыште. Тыптиде Бодо шўдыр кая (ондак Плеяды – Шокте шўдырым ончыкта, вара – Венерам).

- Тиде Юмын Ава? Тыге? (Венерам ончыктем).

- Ане. Сандалык каваште чоҥештен коштеш.

- Тугеже Юмын Ава шке пыжашышкыже чоҥештен каен?

- Туге. Но тудо тыгак мемнан тӱням арала, сандене пыжашышкыже виклан ок пӧртыл. Ондак пыжашыже йыр 7 гана савырна, но ок шич. А 8-ше ганалан шинчеш, изиш каналта да уэшын чоҥештен кая.

- Тугеже пыжашышкыже пӧртылмӧ жап марте 8 ий эрта?

- Туге. Йӱдым кавашке ончалаш гын, чоҥештымыже коеш.

- Те тидын нерген, очыни, школышто пален налында?

- Уке (воштылеш). Мылам кувавам ойлен да каваште ончыктен. Юмын Ава сайын коеш.

А. М. Дружинина (1924 ийыште Эҥерўмбал ялыште шочын) дене мутланымаш.

- Шӱдыр-влак дене кылдалтше могай мифым але легендым паледа? (Мыйын йодыш).

- Тыгайрак мифым палем: «Юмо ден Йын тӱням ыштеныт. Юмын Ава шке пыжашышкыже чоҥештен каен. Но тудо, поро ава семын, мемнам чарныде эскера, тургыжлана. Пыжашышкыже миен шуаш тӱҥалмеке, савырнен да уэшын тӱням эскераш тӱҥалын – чыла сай але уке. Тыге пыжашышкыже 7 гана лишемын да мӧҥгеш савырнен. 7 гана лишемын савырнымеке, моткоч ноен. Тылеч вара тӱням эскераш Кече ден Тылзым коден. Кече кечывалым эскера, Тылзе – йӱдым. А Юмын ава 8-ше ганалан пыжашышкыже шинчын. Но кужу жап шинчен огыл, уэшын тӱням эскераш чоҥештен каен. Тургыжланаш тӱҥалын. Кечывалым Кече мландым эскера, йӱдым – Тылзе. Но кунам Кече шинчеш, а Тылзе эше ок кой – тӱням нигӧ ок эскере. Тидлан кєра ты жапыште – эр да кас ӱжара годым мландым Юмын Ава эскера. Ты жапыште тудо каваште чолга шӱдыр семын йӱла, эскера».

Н. М. Малтакова (1934 ийыште Цибикнур селаште шочын) дене мутланымаш.

Цолгашӱдыр нерген мутланымаш деч вара йодышым пуым:

- Ончыктен кертыда мо, кушто тудо? (Тӱшкашӱдыр ден шӱдыр лӱм-влак возыдымо астрономический атласым ончыктем).

- Тыште, - Венерам ончыкта.

- А кушто Лудо пыжаш верланен?

- Тыште уке, - манеш. Амалже раш - мый тудлан Шокте шӱдыр (Плеяды) ончыкталтдыме лаштыкым пуэнам ыле. - Чыла лаштыкымат ончалаш кӱлеш, - моло лаштык-влакым онча. – Тыште! - Шокте шӱдырым ончыкта.

- Те кодшо гана мыланна сӧрымашым пуэнда: Юмын Ава нерген тошто ойлымашым каласкалаш.

- Шарнем-шарнем. Колышт.

- «Юмо ден Йын (Йынжым, чын лияш гын, Йоон, Йён манеш) сандалыкым ыштеныт. Тылеч вара Юмын Ава пыжашышкыже чоҥештен каен. Но поро ава семын мемнам эре эскера, тургыжлана. Пыжашышкыже изиш гына шуаш кодмеке, уэшын пєртылын, тӱняште кузе илымым ончалаш. Пыжашыже воктеке 7 гына лишемын, но 7 ганажымат пӧртылын. Шымше гана деч вара каныде чоҥештылын ноен да тӱням эскераш кече ден Тылзым коден. Кече кечывалым эскера, тылзе – йӱдым. А Юмын Ава шкеже пыжашышкыже 8-ше ганалан гына чоҥештен шинчын. Но, ик тат шинчымеке, ужшын эскераш чоҥештен каен. Тургыжланаш тӱҥалын. Кечывалым тӱням Кече эскера, йӱдым – Тылзе, а Кече шичме деч вара, кунам Тылзе лектын ок шукто, нигӧ ок эскере. Кас ӱжара годым тудо тўням шке эскера. Каваште Цолгашўдыр семын йӱла, онча».

- Цолгашӱдыр тиде Юмын Ава? Тыге лектеш?

- Ане. Цолгашӱдырым кастене лиеш ужаш, да йӱд каваште эше.

- Цолгашӱдырым эше Бодо шӱдыр маныт вет?

- Ане. Тыгакак маныт.

- Эр Ӱжара шўдырымат? Ужында мо?

- Ане. Тудым эрдене вел ужаш лиеш.

- Эр Ӱжара шӱдыр ден Бодо шӱдыр ала-гузе кылым куцат мо? Кузе шонеда?

- Конешне, мемнан тӱняште ме – марий калык, пӱртӱс, юмо-шамыц – цыла кылым куцена.

- Мыньат тыге шонем. Шӱдыр-влак деке пєртылаш гын, Бодо шўдыр ден Ӱжара шӱдыр – тиде ик шӱдыр. Але уке?

- Уке, икте огыл. Тӱрлӧ.

Тыге, кумшо информантын (тулеч ончычсо кок информантын ойышт семынак) ойжо почеш, Юмын Ава Венера дене кылдалтме рашемеш. Информант-влак тыгак Венеран кандаш ий еда Шокте шӱдыр (Плеяды) гоч вончымыжымат сайын палат. Юмын Аван корныжо молан тыгай улмым умылтарыше мифат лийын. Пытартыш кок информантын тидын шотышто ойышт ойыртемалтыт. Кумшо информант Венерам Кас ӱжара шӱдыр дене гына кылда. Тудын ойжо почеш Эр Ӱжара шӱдыр Венера дене кылдалтын огыл. Информант-влакын мутышт почеш, тидын нерген нунылан кугурак-влак ойленыт.

Ойлымыштышт книгаште да тўрлє газет ден журналлаште возымо шижылтын огыл.

Информацийым этнографический экспедиций-влак годым Медведево поселкысо историко-художественный музейын пашаеҥже М. И. Иванов поген.

Ынде изирак иктешлымашым ыштена. М. Ивановын погымо материалже гыч раш коеш – кугезына-влак астрономийым сайын паленыт. Поснак Венерам эсаплен иленыт, кандаш ий еда тудын Шокте шӱдырыш – Лудо пыжашыш (Кугече годым марий-влак сортам арам огыл шокте йыр шындат – тиде шокте лач кавасе шоктем – Шокте шӱдырым, вес тӱрлынжӧ Лудо пыжашым ончыкта) пӧртылмыжым вученыт. Молан? Тидланат астрономий вашмутым пуа. Тыге кугезына-влак шкеныштын календарьыштым тӧрленыт. Акрет жапыште високосный манме ий-влакым эше шонен луктын огытыл, тидлан простарак да куштылгырак йӧным муыныт – Юмын Ава - Лудын «пыжашышкыже пӧртылмым» вученыт. Тидыже эре ик жапыште – 3-4 апрельыште лиеш. Но информант-влакын ойлымышт гыч коеш: эрдене да кастене койшо Венерам шукыж годым кок тӱрлӧ шӱдырлан шотленыт. Тидлан ӧршаш уке. Акрет жапыште ятыр калык, эсогыл кугу шӱдырмужаҥ-влакат, Венерам кок тӱрлӧ шўдырлан шотленыт. Коклан эрдене койшо Венерам Венералан шотленыт гын, кастене койшо Венеражым - Меркурийлан. Икманаш шукын нуным пулаштареныт але посна Меркурий улмо нерген паленат огытыл. Вет тудо Венера гай яндар огыл – пыкше гына коеш. Тыште Эр Суксо ден Кас Суксо нерген ойымат шарналташ уто огыл. Нуным шуко вере кок изак-шоляклан шотленыт, кудышт кавашке логалыныт да икте-весышт дене вашлийын огыт керт. Тиде легендыштат лач Венера нерген ойлалтеш.

Сайынрак шымлаш гын, Юмынӱдырат тиде Венерак лиеш. Но тиде уже вес – посна историй. А кызытеш ме лудшына-влак марий календарь могайрак сынан лийын кертме дене палдарена.

Марий календарь

Календарь кандаш ияш цикл – савыртыш гыч шоген. Кавасе лудын (Юмын ава - Венеран) пыжашышкыже (Лудо пыжашыш – Плеядыш) пӧртылмыж гычын шотлаш тӱҥалалтын.

Шӧртньӧ савыртыш

2012 - Лудо ий

2013 - Маска ий

2014 - Нужгол ий

2015 - Шордо ий

2016 - Куку (Йӱксӧ) ий

2017 - Луй ий

2018 - Умдыр ий

2019 - Имне ий

Ший савыртыш

2020 - Лудо ий

2021 - Маска ий

2022 - Нужгол ий

2023 - Шордо ий

2024 - Куку (Йӱксӧ) ий

2025 - Луй ий

2026 - Умдыр ий

2027 - Имне ий

Той савыртыш

2028 - Лудо ий

2029 - Маска ий

2030 - Нужгол ий

2031 - Шордо ий

2032 - Куку (Йӱксӧ) ий

2033 - Луй ий

2034 - Умдыр ий

2035 - Имне ий

Кӱртньӧ савыртыш

2036 - Лудо ий

2037 - Маска ий

2038 - Нужгол ий

2039 - Шордо ий

2040 - Куку (Йӱксӧ) ий

2041 - Луй ий

2042 - Умдыр ий

2043 - Имне ий

Марий калыкын, тыгак финн-угор-влакын, китайский але зороастрийский сынан янлык-влак дене кылдалтше календарьышт лийын гын, лач тыгайрак сынан лийын. Каласен кодыде ок лий: китайский манме календарь Юпитер дене кылдалтын (12 ияш цикл). Зороастрийский – Сатурн дене.

Марий Элыште марий календарь манын лач зороастрийский календарьым кучылтыт. Тудо 32 ияш цикл гыч шога. Но, чын лияш гын, Сатурнын савыртышыж дене келшен ок тол. Астрономий гыч палыме – тудын циклже 29,5 ий. Эше кум ият пелыже кушеч вара пурен? Вашештена. Сатурн дене кылдалтше календарьым шокшо эллаште кучылтыныт. Тушто кече календарь дене огыл, а тылзе календарь дене иленыт (мусульман-влак але мартеат лач тылзе календарь дене илат). А тылзе календарь почеш идалыкыште 360 кече гына. Илен толын, эше шумер ден вавилонян-влакак тиде, астрономий дене келшен толдымо, календарьым Венеран циклже дене тӧрленыт. Тыге тудо 30 ияш гыч 32 ияшыш савырнен. А ала-могай катастрофылан кӧра Сатурн олянрак пӧрдаш тӱҥалын манмаш йомак веле. Сатурнын корныжым вашталтыше кугу катастрофа лиеш гын, моло планета-влакынат корныштым вашталта ыле. Зороастрийский календарьыште янлык лӱм-влакат, ӧрыктарыме гына огыл, эсогыл шыргыжаш таратат: тур, верблюд, лань, слон, гепард, павлин, осел, дельфин, муфлон, мангуст, черепаха. Юл воктене илыше марий нине янлык-влакым пален мо? Пален гын, молан лӱмышт аралалт кодын огыл? Ӧрмаш, но марий-влак ожно кечывалвелне илымылан да янлык лӱм-влак юзо вий дене аралалт кодмылан ӱшаныше-влакат улыт. Кечывалвелне, конешне, илен кертыныт (марий калыклан негызым пыштыше икмыняр тиште лач кечывалвелчын толын, манаш лимеш), но уждымо-палыдыме янлык-влакын лӱмыштым кузе арален коденыт? Мутлан, курым гыч курымыш воктенна илыше маска, пире янлык-влакын лӱмышт кушеч лекме шотышто ик ой уке ("маска" шомак руш але балт йылме гыч пуреныт маныт, "пире" шомак - тюрк але иран йылме гыч), тыгак ик янлыкымак тӱрлӧ вере тӱрлӧ лӱм дене ойлат (шоҥшо - шӱлӹ). А тыште слон, гепард, павлин... А Сатурнжо вара марла кузе? Тиде планета дене могай миф кылдалтын? Марий Сатурн дене кылдалтше шуматкечым поро кечылан огыл – кукшо кечылан шотла. Калык ой почеш, шуматкечын коракат пыжашым ок опто... А Венеран кечыже – кугарня. Марий калык тиде кечым ожсек жаплен ила да каныш кечылан шотла.

Но ынде шкенан - акрет жапысе, Юмын ава – Венера дене кылдалтше календарь деке пӧртылына. Чын, тудым искусственно (калыкын астрономийым шинчымыжым шымлен) пӧртылтымӧ. Но лач нине янлык лӱм-влакым арам пуымо огыл. Лудо, маска, нужгол, шордо, куку (йӱксӧ), луй, умдыр да имньым марий-влак веле огыл, пӱтынь финн-угор-влак жаплат. Лудо шотышто чыла раш – тиде Венера, Юмын Ава, пӱртӱс юмын кава, мланде да вӱд дене кылдалтше сынже. Маска – чодыра оза, мланде дене кылдалтын. Нужгол – пӱртӱс юмын вӱдысӧ сынже, калыклан шинчымашым, тӱрлӧ усталыкым пуышо Йомшеҥер дене кылдалтын. Куку ден йӱксӧ кава меҥге дене кылдалтше кайык-влаклан да мемнан кугезына-влаклан шотлалтыт. Калык мурылаште арам огыл муралтеш:

Йӱксӧ чоҥешта шӱдыр ужын,

Кӱкӧ чоҥешта ер ужын...

Возалме тӱшакет, ай,

йӱксӧ пун,

Мындеретше - куку пун.

Ачана куку, авана йӱксӧ

- Йӱксӧ-кукын игыже

ме улына...

Юмын куку ачам уло,

Куку шулдыр авам уло...

Кӱшныжат йӱксӧ

чоҥешталеш,

Ӱлныжӧ шордо йорталеш…

Йӱксӧ чоҥешта шӱдыр ужын шомакыште шӱдыржӧ – кава рӱдӧ. Тугеже кукужо Малая Медведица лиеш. Арам огыл южо марий ялыште шӱгар меҥгышке, а тудо кава меҥгым ончыкта, кукум шогалтат. Йӱксӧ шотышто чылажат раш огыл. Йӱксыжӧ, куку семынак, кызытсе Малая Медведицат, Лебедь тўшкашўдырат лийын кертеш. Вет Лебедь лач Кавасе ерыште – Кайыккомбо корнышто (Млечный путь) верланен. Кӧ пала, ала йӱксӧ ден куку акрет жап гычак аралалт толшо образ улыт. Мутлан, 14 тӱжем ий ончыч кава рӱдылан кызытсе Полярный шӱдыр огыл, а Вега шотлалтын (кызыт Лира тӱшкашӱдыр). Тугеже йӱксӧ ден куку йыгыре верланыше тӱшкашӱдыр-влак лийыт. Тидын дене келшаш гын, калык мурысо Йӱксӧ кызытсе Лебедь (эн чолга шӱдыржӧ – Денеб) лиеш, а куку – Лира (Вега). Теве тыгай калык астрономий.

Тыште Шордо шӱдыр нергенат ешарен кодаш кӱлеш. Южыжо тудо Малая Медведица дене кылдалтын манеш, весыже – Большая Медведица дене. Но шымлызе М. Ивановын ойжо почеш, тыште нимогай йоҥылыш уке. Малая Медведицам кугезына-влак Шордын (Большая Медведица) тӱкыжӧ семын ужыныт.

Луй ден умдыр икте-весышт дене чак кылдалтше янлык-влак улыт. Рашрак лияш гын, нуно Илыш Шочын Ава да Кавасе меҥге – Илыш пушеҥге дене кылдалтыныт. Мутлан, угр-влак Илыш Шочын Авам Калтась Эква маныт (Калтаса селан лӱмжӧ лач тиде юмын лӱмжӧ дене кылдалтын). Луй Илыш Шочын Аван ӱпшӧ – Илыш (Мер) пушеҥге дене кӱш кӱза да мланде ден кавам уша. Умдыр тиде ӱп – парча дене ӱлыкӧ вола да мланде ден вӱдым уша. Тыште марий кумалтыш мут гычынат шомакым шарналташ уто огыл: «Мланде тӱтыра каваш кӱза, кава тӱтыра мландыш вола...»

А имне шотышто чыла раш лийшаш. Имне – кечын да тулын символжо. Тудо Ош Поро кугу Юмо дене кылдалтын. Арам огыл ожно Кугу Юмылан лач ош аргамакым пуэныт. Имне образ шордо гыч лектын да тыгак пӱртӱс юмо дене кылдалтын. Имне тыгак айдемын шулдыржо улеш. Икманаш, марий календарьыште имне деч посна нигузат ок лий.

Теве тыгайрак лийын кертын ожсо марий календарь. Янлык лӱм-влак шотышто чыла раш огыл гынат, Венера (Юмын ава) дене кылдалтше кандаш ияш циклым кугезына-влак сайын паленыт да календарьыштым тудым эскерен тӧрлен шогеныт.

Эсен ЭЛАЙ.