Туныктышо-фронтовик

Мемнан элнан историйыштыже лийше ик эн шучко сарыште сеҥымылан 77 ий эртен. Ту годсо неле жап-влакым калык шарна, сарыште вуйыштым пыштыше-влакым, сар гыч сеҥымаш дене пєртылшє-влакым жапла.
Кугу Отечественный сарыште тўрлє профессиян еҥ-влак кредалыныт. Нунын коклаште туныктышо-фронтовик-влакым поснак палемдыме шуэш. Нуно, школысо указке олмеш кидыш автоматым налын, шочмо элым тушман деч араленыт. Мыйын тачысе героемат нунын коклашке пура. 1972 ийыште, икымше гана тў‰алтыш школыш пурымеке, изирак капан, изишак окшакленрак ошкылшо ты еҥым икымше гана ужынам. Тудо тунам пеш серъезный, торжа улмыла койын, но поро кумылжо, шыман мутланымыже шкеж деке шупшын. Тиде руш туныктышо дене кузе мутланаш тўҥалына? Теве мом мемнам эн чот лўдыктен. Лев Толстой шке жапыштыже возен: «Сай туныктышылан кок качество гына кўлеш: кугу шинчымаш да кугу шўм». Яков Трофимовичын поро шўмыштыжє чылалан вер ситен. Теве, пел курым эртымеке, мый уэш ушем дене ту школыш пєртыльым, йӧратыме туныктышем дене улам. Парт коклаште шинчем, возем, почеламутым лудам, мурем…, а пылышыште туныктышемын оралгырак йўкшє солна. Ту жапыште ме ты еҥын сар тул вошт тў‰алтыш гыч мучаш марте лекмыж нерген паленат огынал. Икманаш, чылажымат радам дене….
Яков Трофимович Новокшонов 1913 ий 21 мартыште Уфимский губернийын Уфимский уездысе Трошкино ялыште шочын. Йоча илышыже неле жапыште - икымше тўнямбал сар жапыште, революций годым, граждан сар пагытыште эртен. Аваже да Степан изаж дене пырля илен, тунемын, школым тунем пытарен. Кугеммеке, Челябинск оласе летный училищыш тунемаш пурен. Но тудлан летчик лияш пўралтын огыл улмаш, тунеммым кодаш пернен - ик тўрлӧ тўсым ужын огыл. Но рвезе вуйым сакен огыл, илышыжым йоча-влак дене кылдаш шонен пыштен да Благовещенск педтехникумыш пурен, 1931 ийыште тудым сайын тунем пытарен. Самырык туныктышым Благовещенск районысо Каменная Поляна ялысе тўҥалтыш школым вуйлаташ шогалтеныт. 1934 ий гыч Покровский районысо Санинский ялыште ыштен, 1939 ийыште тиде районысак Уса-Степановка школыш кусарат. Тиде жаплан Яков Трофимовичын ешыже лийын, кум икшывым (Владимир, Нина, Валентина) куштеныт.
Российыште акрет годсекак ешым тулартыме почеш чумыреныт. Яковланат ача-аваже ватылан Степанида Сунцовам тулартеныт. Стеша тулык ўдыр лийын, куваваж дене илен. Тыге у еш шочын, вате ден марий икте-весым йєратен, кужу ўмырым пырля иленыт.
1941 ий кеҥеж шуын, тунемме ий пытен, туныктышо-влак школ пашам иктешленыт, канаш ямдылалтыныт. Чаманаш веле кодеш, канаш пернен огыл, эн шучко сар тўҥалын. Яков Трофимовичым 1941 ий июньышто армийыш налыныт. Йўдвел-Касвел фронтышто кредалын, НКВД войскаште 1-ше мотострелковый полкын стрелокшо лийын. Ржев воктене кредалмаш ик эн неле лийын. Ик тыгай кредалмаште Яков Трофимович сусырген да 1941 ий сентябрь гыч ноябрь марте Рязанский областьысе Тула оласе госпитальыште эмлалтын. Тиде пуламырыште мемнан геройнан документше йомын, Уса-Степановкыш колымо нерген увер чоҥештен. Но Степанида Дмитриевна ўшанен огыл. Кузе тудо колен кертеш, кунам Игорь эргыже шочын, а тудо эше ачажым ужын огыл. Ача эргым, эрге ачам ужшаш улыт. Ӱшанен огыл. А ик жап гыч увер толын - тудын йӧратыме еҥже илыше улеш.
1941 ий ноябрьыште Западный да Калининский фронт-влак ик эн кугу кредалмаште - Москва воктене - участвоватленыт. Мемнан геройнат тиде кредалмаште лийын, адак сусыргымаш. Адак документ-влак йомыт да шочмо кундемыш кокымшо похоронка толеш. Но Стеша адак кагазлан ок ўшане, марийжым вуча. Шем увер деч вара куан увер толеш: марийже серышым колтен, илыше улеш! Сусырым паремдымеке, Яков Трофимович умбакыже кредалеш. Самырык жапыште летчик лияш шонышо еҥым пўрымаш аэродромым обслуживатлыше 274-ше батальоныш конден. Тушто радиотелеграфист лийын. Туштак сар пытымешке служитлен. Калининград (Кенигсберг) марте шуын.
1945 ий декабрьыште сержант званий дене демобилизоватлалтын. Йўштє теле кечын Уфа гыч йолын толын. Кылмен пытыше салтак йўдым суртышкыжо пєртыл шуын. Степанида Дмитриевна икшывыж-влакым помыжалтарен да ачашт ончылан строитлен шогалтен, а эн изи - ныл ияш Игорьым икымше гана ачаж дене палыме ыштен.
Салтакын оҥыштыжо «За оборону Москвы», «За боевые заслуги», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» медаль-влак сєрастареныт. Варажым юилейный медаль-влак ешаралтыныт. Немецко-фашистский захватчик-влак ваштареш лўддымын кредалмыжлан, геройлыкым ончыктымыжлан II степенян Отечественный сар орден ден наградитлалтын.
Сеҥымаш дене пӧртылшӧ самырык фронтовик уэш йӧратыме пашажым тўҥалеш. Илыш умбакыже шуйнен. Вет доска воктене шогышо туныктышо илыш шуйнымым символизироватла. 1949 ий сентябрьыште Яков Трофимовичым Мишкан районысо Руш-Байбак школыш кусарат. Ешым школ зданийыш илаш пуртат, зданийын вес пелыштыже класс лийын. У верыште паша тўҥалын. Пеҥгыде, чыла чытыше, кӧргӧ вий-куатан туныктышо школым вуйлаташ тўҥалын. Кўчык жапыште Яков Трофимович чылалан пагалыме еҥыш савырнен. Уремыште еҥ-влак, тудым вашлийын, упшыштым налын саламлалтыныт, вуйыштым савеныт.
Ожно «учитель» шомакшак айдемым пагалаш таратен. Кеч-могай ситуацийыште тыматле, тыгодымак пеҥгыде, но йоча-влак ўмбаке нигунам йўкым кугемден огыл. Сандене тудын тунемшыже-влак ўмырышт мучко туныктышыштын порылыкшым да шокшыжым чоныштышт арален илат. Вашке гыч школ зданийым уэмденыт, а тудлан илаш вес верым пуэныт. Степаниада Дмитриевна туштак техничкылан пашам ыштен. Пашам йєратыше Стеша шке суртшым гына огыл, школымат эре порядкыште кучен. Сар деч вара Новокшоновмыт ешыште эше ныл йоча шочын - Анатолий, Александр, Людмила, Виктор. Сайын иленыт, икте-весым пагален, йӧратен, вашла полышкален пашам ыштеныт, суртым кученыт.
Ий-влак эртеныт, ик тукымым весе алмашта, ик идей весе ден вашталтеш, но туныктышын йочам йӧратыше шўмжӧ гына вашталтде кодын. Тудым коллегыже-влак пагаленыт. А воктенже шкеж гаяк пагалыме еҥ-влак пашам ыштеныт: А. И. Мошкина, Н. К. Маслимова, А. А. Музипова, В. А. Аюпова да молат. Яков Трофимович школышто 38 ий пашам ыштен. Тудын пашажым кузе акленыт - ме огына пале, лач ик почетный грамотыжо гына аралалт кодын. 1973 ийыште тудо пенсийыш лектын. Чонжо йӧратыме пашашке ўжын, но вий-куат, тазалык ончычсо гай лийын огыл. Шып гына, шке азапышт дене иленыт - икшыве-влакым вашлийыныт, ужатеныт, уныка-влакым кушташ полшеныт. Яков Трофимович пытартыш ийлаштыже чўчкыдын черланен, сурт кӧргыштыжӧ пыкше веле коштын. Сар жапысе сусыр-влак шкешт нерген шижтареныт.
Тудо 1994 ий 7 декабрьыште 81 ияш ош тўням коден каен. Степанида Дмитриевна нигунам яра шинчен огыл, эре чулым ўдырамаш лийын, марийже колымеке, шым ий илен.
Шке кочаж нерген чумыр уверым мылам Яков Трофимовичын уныкаже пуэн. Андрей кызытат кочажын суртышто ила, туддеч кодшо кажне арверым переген сакла. Тудын деке мийымеке, пеш шуко мотор сўрет-влак улмо мыйым ӧрыктарыш. Кажне сўретше посна рамкыш пижыкталтын. «Йӧратыме туныктышыштлан тунемше-влакын пӧлекышт, очыни», шоналтышым. Уке улмаш, нуным Яков Трофимовичын Александр эргыже сўретлен. Тудо художник-самоучка, ўмыржӧ мучко Уфа оласе заводышто слесарь лийын ыштен. А сўретлаш талантым пўртўс пуэн. Тудо ты пашалан нелын черланымыж деч вара, физический пашам ыштен кертдыме лиймекыже, тўҥалын. Яков Трофимовичын Людмила ўдыржє Алтайыште ила. А моло куд икшывыже ынде мемнан коклаште уке. Новокшоновмытын эн сай койышыштым уныкашт-влак аралат.
Залия ГАТИНА.