Лӱмлӧ художникын ӱмыржӧ кӱрылтын

21 ноябрьыште БАССР культурын сулло пашаеҥже, Башкортостан Республикын сулло да калык художникше, Салават Юлаев лўмеш Кугыжаныш премийын да Яныш Ялкайн лўмеш премийын лауреатше Георгий Гайниахметович Калитовын шўмжӧ кырымым чарнен.
Г. Калитов 1952 ий 7 сентябрьыште Балтач районысо Ӱлыл Йыванай ялыште шуко икшыван ешыште шочын. Колхозникын да фронтовикын кугурак икшывыштлан Пўрє оласе йочапӧртыштӧ кушкаш логалын. Варажым, 1972 ийыште, Уфасе искусство училищыште художественный отделенийым, 1980 ийыште Уфасе искусство институтым отличий дене тунемын лектын. БАССР-се Художник-влак ушемын Художественный фондыштыжо ыштыме жапыштак 1984 ий гыч училищыште туныктен, а 1999 ий гыч - эше Искусство институтышто. 2011 ий гыч Артклубым вуйлатен да туштат туныктен. Г. Калитовым тўрлӧ жанрыште мастар семын аклат: монументальный да станковый живопись, сценографий, графике… Тудо ятыр пейзажын, портретын, шуко фигуран композицийын авторжо улеш. Шочмо марий калыкнан эртыме корныжым литографий йӧн дене возаш йӧратен. Тудын пашаже-влак кокла гыч поснак «Мелодии Башкирии» витражым, Башкир кугыжаныш опер да балет театрын зрительный залжын туврашыжым, «Групповой портрет доярок», «Полёт уток над марийской деревней», «Жертвоприношение», «Царская грамота» картиныже-влакым, «Марийские обряды» литографий серийжым, «Душа земли» триптихшым да ятыр молымат палемдаш лиеш. Театрысе сўретче семын Уфасе курчак театрын икмыняр спектакльжыланат оформленийым ыштен. Георгий Гайниахметовичын персональный выставкыже-влак Благовещенскыште, Уфаште, Йошкар-Олаште лийыныт. Тудын тыгак «Ший кандыра» калык куштымаш фестивальлан кумдан шарлаш полшен. Талантан сўретче шочмо марий йылмыж деч посна пошкырт ден татар йылмылам сайын пален. Сўретче книгам возымаштат шкенжым терген – «Ава», «Башкирская школа живописи. История» да «Черемис пикшын умдыжо» савыктыш-влакын авторжо улеш. Тений С. Г. Калитов дене пырля «Жертвоприношение Аркуруку» книгам савыктен луктын. Тушко шкенжын икмыняр литографийже дене ятыр ойлымашыжым пуртен. Таче лудшына-влаклан тудын ик ойлымашыжым лудаш темлена да лўмлє землякнам поро мут дене шарналташ йодына.
В. КАМИЛЯНОВ.

Ар

Ойлымаш

Чолман сер гыч куштылго самолёт дене Урал курык могырышко чоҥештена. Шинча ончылнына шуко марий ял палдырна. Нуно тотар, одо, пошкырт аул-влак коклаш верланеныт. Ожсо илыш марий калыкым шаргўла шалатен. Верже дене ял-влак кашакын-кашакын шинчат, а коклан икте-кокыт койыт. Ӱлыл ден Кўшыл Йыванай ик шочшо изак-шоляк семын Ар эҥер воктене олмым муыныт. Тачеш кокытшо иктыш ушнен. Самолёт йымалне Ар эҥер йомакысе ший кишке гай йылгыжеш.
Йўштӧ вўдан Арын пурла сержым кожла пызырен. Ужар кумда лышташан пушеҥге коклаште шем кож шарлен. Кожла дене кава ушнымо тўр ял гыч ончымо годым режнек пўй гай койын шога. Памаш логарлан ваштареш кўкшє сер ўмбалне ик тўшка тошто пўнчер мардежеш лўҥга. Шокшо кеҥеж кечын тушко пурымо годым пўнчє лўсын тамле пушыжо вуйым савырта, оҥыш шокшемден пура. Шўргеш какыремыш шўртӧ пижеш. Кўкшӧ пўнчӧ-влак ожсо марий патыр-шамычым шарныктат. Пуйто нунын оньыжашт, Болтуш-патыр, теве-теве шкенжын тор ожыжым кушкыжын, кава гыч кудалын толын волышаш. Тиде пўнчерым яралан огыл акрет годсылан шотлат. Ял деч шукылан шоҥго, маныт йыванай-влак. Пўнчер йымалсе мланде йошкарген йогышо лўс дене кўжгын леведалтын. Ошкылмо годым йол пулвуй марте пушкыдышко вола.
Изи памашлогар деч Ар сер дене кўшкыла ошкылмо годым иктаж коло минут гыч кугу гына йогынын Арыш ушнымыжым ужаш лиеш. Йогынжо писе, вўдшӧ йўштӧ, волгыдо, яндар. Нерыш куп ўпш пура. Арама коклаште – памашын шолын лекме верже. Тиде тичмаш тылзе гай йыргешке ер. Тудым аҥже гычак вичкыж изи куп куэ ден шем нєлпє авырен шогат. Ер пундаш ош ненчан. Покшеке ийме семын памашшинчан пычкемышыже пундашдыме шемыш савырна. Вўд тўрыштӧ ужар кужу кияк шудо нугыдын кушкын шогалын. Серыште шкет улмо годым шўмлан йокрок. Пуйто тыйын ончылнет шем мланде арама кокла гыч кавашке ончен кия. Теве ынде мыняр тўжем гана тудын йырже шыжым сайын саргаен, телым ошемын, кеҥеж еда ужарген, но памаш тугак, телым кылмыде, кеҥежым левыде, кавашке онча. Мом тушто ужнеже? Кӧм тудо кўкшӧ каваште йомдарен? Еҥлан ынеж каласе. Йўдым вўд ўмбалне пўсӧ шўдыр-шамыч йылгыжыт, да южгунам ший тылзын тасмаже, порсын ўштӧ лийын, ерым ўшталеш. Шоҥго-влак колыныт – южгунам ер ўшкыж семын мўгыра, вара, нелын шўлалтен, икмыняр ийлан шыплана. Ер воктечын ялыш мучувуй коклаш пыштыме изиш гына палдырныше йолгорно шуйна. Тудо корно дене еҥ пеш шуэн коштеш. Коклан йоча-влак, чарайолышт дене ужар пушкыдо мокым тошкен, Арыш вўдеш пураш каят, да иктаж-кӧ, комбыжым кычалын, лышташ мучашан кужу воштырым кучен эрта.
Ар велне Йыванай эн шоҥго марий яллан шотлалтеш. Мемнан кугезе кочана-влак Танып воктене Кыруҥ пошкырт-влак дене 1641 ий 15 июньыштак арендылан договорым ыштеныт. Шўдӧ витле ий гыч Йыванай кок ужашлан шелалтын - Ӱлыл да Кўшыллан. Кудыжо шоҥгырак, пале огыл. Кўлыш Йыванайыште илыше-влак колышо-влакым тугак Ӱлыл Йыванай воктенысе шўгарлаш пыштеныт. Тошто шўгар-влак ятыр верым налыт. Ожсо финн-угор йўла почеш, колышо-влакын йолыштым эҥер могырышко, кече лекме велышке, пыштен тоеныт. Чимарий йўлам пеҥгыдын кучен иленыт. Пєрт дене, насыл дене, ял дене кумалме верышт уло. Юмо паша кугу кумалтыш годым арня наре шуйнен. Мер кумалтыш жапыште, верже Ар вес могыр курык вуйышто, кумалме ўзгар-влакым мӧҥгеш-оньыш нумалыштын огытыл, йўдлан оролым гына коденыт, а эрдене миен, пашаштым умбакыже шуеныт. Южгунам кумалтыш тулышт индешыш, латиктыш шуын. Тиде верыш Ува (Уфа) могыр гычат кумалаш толшо марий-влак лийыныт.
Мемнан шочмо-кушмо вершӧрна шўм-чонна дене икте. Мыланна тудо илыш вийым пуэн шога. Чылалан неле, южгунам шўм-чонынат мланде семын кошкаш кылыкше уло. Ойго возеш гын, шемемеш, пагытше дене рўмбалга, а южгунам шўм-чоныштына волгыдо, тымык лиеш. Пуйто икымше лум шем лаврам петыра да чыла шочмо ял йырым волгалтара. Изи аза мўшкырыштак аважын илыме мландыж дене кылдалтеш. Аважын кочкышыжо, кумылжо, мурыжо гыч налме элемент-влак дене капшым кушта. Наука ойлымо почеш, тиде элемент-влакын шке «памятьышт» уло. Шым-индеш тылзаш гутлаште саде элемент-влак ик тўрлє фермокомбинацийым налын шуктат, чонат ылыжеш. Пагытше шуэшат, айдеме шочеш, кушкеш, ила да шоҥгемын колен колта. Чонна капна деч ойырла. Капна мє‰геш мландыш пєртылеш, элементарный частицыш савырна. Чонна вес тўняшке чоҥешта. Тудо тўням айдемылан умылаш пўрен огыл гынат, садак шижалтеш. Юмо мыланна шкенжым шижтара. Садлан огыл мо ме йывыртен, ойгырен, тургыжланен моштена? Шӧртньӧ шыжым мемнан шўм-чонналан шўлыкан, ойган чучеш, мотор шошым чонышко йєратымаш пура. Пылышна пўртўс йўкым да семым колеш, шинчана тўсым да йыр могырым ужеш. Авана ден шочмо-кушмо верна ўмыреш огыт мондалт.
Шарнем ик теле кечым. Пеш йўштӧ чатлама тылзын авам, имньым кычкен, шольым дене когыньнам райцентрыш ужатен кондыш. Аэропорт пасу тўреш изи гына пєртеш верланен. Тереш кычкыме имне-влакым мардеж деч шылтен шогалтеныт. Ончылнышт ӧндалтыш дене пыштыме шудо коеш. Пӧршаҥше вольыкым чаманен, озашт тулупышт дене леведыныт. Южо тулуп имне туп гыч волен каен, торта йымалне кия. Еҥ-влак, йўштӧ деч шылын, чыланат пӧрт кӧргыш шўшкылтыныт. Ола гыч толшаш самолётым вучат. Авам манмыла, эйропланым. Вучышо коклаште кӧ гына уке: татаржат, рушыжат, марийжат. Сар чуриян удмурт рвезе-влакат койылдат. Чыланат коҥга воктенысе пу шанчаш гай йӧрненыт. Касса воктене пудыранат. Мый коклан-коклан авам могырыш ончалам. Тудо шем чокан шальым шўжӧ йыр пўтырал пидын. Кидыштыже – шке пидме шакмак меж пиж. Фуфайка йымачын шўдышан тувыржын урвалтыже йошкаргын коеш. «Ялыш пєртыл шумешкыже ынже гына кылме ыле, - шоналтем. – Тыгай йўштыштє тереш шинчын пӧртылмӧ годым куд уштышат коло кудыт гай лиеш».
Теве билетан-влакым кагаз кучышо ик кува толын волышо самолёт деке поген наҥгайыш. Меат шольым дене ты тўшкаш логална. Ужатыше-влак, шемын койын, аэропорт воктен шоген кодыч. Мый авамым шинча ончычем ынем йомдаре. Тудын изирак капше мемнан деке эн лишне. Шола кидшым козырек гай ыштен, самолет могырыш онча.
Ик пагыт «аннушка» мўгырыш-мўгырышат, олмыж гыч тарваныш. Луман пасу дене мунчалтен, ечыже эплын мланде деч ойырлыш. Ик могыр иллюминатор-влак заҥгаргышт, а мемнан шинчыме вел гыч ош волгыдо возо. Аэропорт, еҥ-влак иземаш тўҥальыч. Мый, нерем дене пиалаш тўкнен, ўлыкӧ ончем. Шинчамлан ужатыше еҥ-влак тўшка гыч авамын, ойырлен, самолёт могырыш ошкылмыжо койо. Шке кидшым рўза, кўшкӧ онча. Ынде мыланем самолётын тӧрзаже гыч авам да тудын деч мўндырно огыл шогышо меҥге вуйышто аэропортын мардежеш рўзалтше шем корнан шовычшо веле койыт. Авам поранан лум пасушто изи гына йошкар пызлыгичке пырчыш савырныш.
Аэроплан кўкшытым налме семын шочмо мланде йымаке да шеҥгеке савырна. Ме олашке курсым нална.
Ик тылзе гыч могай амал лийшашым мый шым пале вет. Молан Юмо тугайым палаш пўрен огыл? Шошым, лум каен пытымеке, авамым поген пыштышна. Шўгар ўмбал кужу меҥгеш шовычым кылдышна. Канде каваште ош шовычшо пылла лўҥгалтеш.
Ий почеш ий эрта. Йўштӧ телым ош лум йымачын йўлен шогышо йошкар полан пырчым але пызлыгичкым ужмекем, сайын кумылем тодылалтеш. Пуйто поранан пасушто авам шога. Йошкар урвалтыжым мардеж тарвата. Шакмак пижан кидшым кўш нӧлталын, мемнан дене чеверласа: «Кўшкӧ, мўндыркӧ чоҥештыза, эргым-влак, шочмо-кушмо вердам гына шўм воктечда нигунам ида йомдаре. Тудо авада дене икте».
Г. КАЛИТОВ.