Курык гоч Мишканыш

Курык гоч Мишканыш

Кӧ ялыште шочын-кушкын гын, пала - кугу тўняшке лукшо корно деч илышын качествыже чот шога. Тиде «кугу тўняшке» лукшо корныжо тўрлӧ улеш - кужу, кўчык, йӧнан да йӧндымӧ… Тидыже ялын могай верыште верланымыж деч шога - кугорно воктене але корно ўмбалне, корно деч тора пусакыште, иктаж-могай маска лукышто…

Памаш ден Уял - райрўдӧ воктене верланеныт. Кок ялжат Мишкан воктенак улыт. Ойыртемже икте гына, Уял кугорно ўмбалне шинча, а у Памаш курык гоч коремыште верланен. Мишкан ден нине ял-влак кокласе корно кужытым ончалаш гын, ойыртемже кугу огыл. Кузерак вара «курык гоч Мишканыш» толаш? Вет ты корным ик тукым гына огыл коштын да кызытат коштыт - телымат - кеҥежымат, йўраныштат - луманыштат, кечывалымат - йўдымат.

Ожно, кресаньык-влакын шке озанлыкышт дене илыме жапыште, пошкудо Мишканыш чўчкыдын кошташ кўлешыже лийын огыл. Тунам Мишкан шкежат изи ял веле улмаш, кеч волостной центрлан шотлалтын. Мишканыште илыше родо деке пайрем годым унала але пазарыш толын савырненыт. Тунам сурт оза имньым кычка, ешыжым шында да курык гоч Мишканыш толеш. Инак эҥер гоч вончымо вер кызытсе Революционный ден Кооперативный урем-влак коклаште лийын. Лач тушечынак Марий Олыкыш коштыныт. Инак вес могыр курыкыш кўзымеке, корно кок ужашлан шелылтын, иктыже ик ялыш, весыже весыш наҥгаен.

Мишкан райрўдыш савырнымеке да тўшка озанлык-влакым ыштымеке, чылажат вашталтын. Илен толын райрўдӧ дене кыл утларак да утларак пеҥгыдемын. Сандене тышке толаш чўчкыдын пернен. Вет чыла организаций тушто лийын, школ - тушто, больница - тушто, почта - тушто. Сандене У Памашыште илыше-влак Мишкан деч посна илен кертын огытыл. Курык гоч Мишканыш корным шуко еҥже кажне кечын такыртен. Ялыште илыше кажне еҥже ты корнылан туге тунем шуын, эсогыл тидын нерген такмакымат шонен луктыныт: «Мишканыш каяш кўлеш, кок кўварым эрташ кўлеш…». У Памашыште кушшо йоча ты корно дене кажне кечын школыш коштын, нунын шонымышт почеш, тидыже тыгак лийшаш, моло семын лийын ок керт.

Кызытат, У Памашыште шочын-кушшо да шукертак шочмо вержым коден, вес кундемыш илаш куснышо-влак ялыш унала толмышт годым ты корным йолын эрташ тыршат. Спортивный але Инякский урем дене волат, Инак эҥерым йолешке кўвар гоч лектыт, курыкыш кўзат, пўнчерым вончат, а туштыжо пасу мучко тыгыде пўнчер шарлен возын, ожсо пасу дене таҥастарымаште, тайгаш логалмыла веле чучеш. Вара кугу, шоҥго пушеҥге воктеч эртат, коремым вончат да шинча ончылан шочмо Памаш ял шарлен возеш.

Памаш гыч Мишканыш кум корно дене каяш лиеш. Эн тўҥжӧ - автомашина корно (Уял корно). Кокымшо - йолгорно, тудо вик Мишкан центрыш конда. Кумшыжо - эн кужу, курык воктене пасу покшечын подстанций кундемыш наҥгая. Тудын дене йолын огыт кошт, иктаж-мо кўлмӧ годым гына машина дене кудалыт.

Курык гоч Мишканыш корно дене эн шукыжо, очыни, тунемше-влак коштыныт (кызыт огыт кошт, автобус дене кондыштарат). Памашыште тўҥалтыш школ гына лийын, ончыч ныл классан, а 1970 ий гыч кум классан. Тиде тўҥалтыш школым пытарен, йоча-влак Мишкан кандашияш школыш каеныт, умбакыже тунемаш шоненыт гын, Мишкан кыдалаш школыш кусненыт. Тыге ятыр ий, кажне кечын Памаш гыч Мишканыш да мӧҥгешла йоча-влак коштыныт. Южгунамже кок гана ты корным тошкаш логалын (тўрлӧ кружок, секций-влак, факультатив, школысо пайрем кас-влак).

Теве тыгай сўретым ончалза. Теле эр, йўд, ваштареш мардеж пуа. Теҥгечсе йолгорным поран петырен. Ял мучаште, Кугу Инакым эртымеке, курык сыртыште ферма шога. Тунемше-влак тышак чумыргат, кугурак йоча-влак факелым ыштат - тояшке лустырам пўтырат, солярка дене нӧртат (фермыште тудыжо эре лийын), ылыжтат да корныш тарванат. Эн ончыч кугурак-влак корным почын каят, вара изи-влак, а пытартышлан адак кугурак классыште тунемше толеш. Тудын задачыже - эскераш, изирак-влак пасу корнеш шкет киен ынышт код. Солярка бензин огыл, тудо эркын йўла, кужу жаплан сита. Тунемше-влакын шке корнышт лийын - эн кўчык. Тудо пўя деч пел километрлан ўлнырак курык гыч вола. Тиде корнын шке лўмжӧ лийын - «школ корно». Тудын дене школьник-влак гына огыл, промкомбинатыште пашам ыштыше кугыеҥ-влакат коштыныт. Телым тунемше-влакын эн йӧратыме жапышт - чот йўштӧ кече. Кажне суртышто, кушто йоча-влак лийыныт, эрденак верысе пӧртвуй радиом тўткын колыштыныт. Йўштӧ коло вич градус деч шукырак лийын гын, школышто 8 класс марте занятийым вашталтеныт, а кумло градус гын - кугурак класслаште тунемше-влакат окен огытыл. Тыгай кечын куанлан мучашат лийын огыл. Мыняр шонет, тунар мале, вара уремыш - модаш! Модаш, мутат уке, нимогай йўштӧ чаракым ыштен огыл.

Шошым школыш кошташ неле да лўдыкшӧ лийын. Лоп верлаште вўд налын, ик гана веле огыл йол волен кая, кемыш вўд пура, южгунам кыдал марте вўдыш пурен кает. Йоча-влак черланеныт, кылменыт. А Инак гоч вончаш - ой-ой. Аҥысыр верлаште пыштыме оҥа гоч вончаш куштылго лийын огыл, Сабантуй олыкысо кўвар дене лекташат лўдыкшӧ улмаш - вўд тудын ўмбачын йоген. Адакшым кўварыште пыштыме оҥа-влакат шып опталтын огытыл. Шекланен от шукто гын, кок оҥа коклашке тошкал колтет…

Вес кугу текшырымаш - Курыкышто мийыше пасу паша. «Заря» совхоз кажне шыжым, пасу паша пытымеке, пасум куралын. Южгунамже сентябрьыштак курал оптеныт. Чыла корным, йолгорным курал пыштеныт. Йўр эртен кая гын, куралме пасу дене ошкылаш пеш неле лийын. Йоча-влак йолеш резинке кемым чиен, «Заря» совхоз вуйлатыше ден тракторист-влакым шудал-шудал школыш каеныт. Южо ийын пасум кылмаш октябрь мучаште гына куралыныт, варажым вашке кылмыктен, тунам лавырам келаш логалын огыл.

Памаш ўдыр-рвезе-влак школышко да школ деч вара мӧҥгышкӧ эре кугу тўшка дене коштыныт. Тыге веселарак да лўдыкшыдымырак лийын. Эрдене нуно «школ корно» дене каеныт гын, мӧҥгешла шукыж годым центр гоч пӧртылыныт. Сентябрьыште, сай игече шогымо годым, пасум эше куралме огыл, йолташ-влак дене пырля ты корно веселан жапым эртарымаш гына лийын. Сандене йоча-влак центрыш воленыт, магазинлашке пурен лектыныт, вара сабантуй олык гоч мӧҥгӧ каеныт. Инак гоч пыштыме йолешке кўвар гоч лектыныт. Ондак пу кўвар лийын, 1973 ийыште кўртньӧ кўварым ыштеныт. Памаш йоча-влак ты кўварым шкеныштынлан шотленыт, пуйто нунылан школыш кошташ лўмын ыштеныт, а мишкан-влакат тудын дене пайдаланыме нерген шоналтенат огытыл. Тиде корнат шке шотан лийын. Кўварым вончымеке, тура курыкым кўзеныт. Эн кўшнӧ, корно воктенак кугу куткышуэ лийын. Йоча-влак тудым ончен шогаш йӧратеныт. Вес достопримечательностьлан пасу покшелне, йолгорно воктенак шогышо кугу пушеҥге лийын. Тиде пушеҥге нерген тўрлым ойлыштыныт, пуйто граждан сар годым тушакын йошкарармеец-влакым сакен пуштыныт. Эсогыл сакыме укшыжымат ончыктеныт. Мом ыштет, йоча фантазий мучашдыме. Тўрлӧ лўдыкшӧ историйым шонен луктын, шкеныштым лўдыкташ йӧратеныт. Поснак кугурак класслаште тунемше-влак изирак-влакым тыге лўдыктылыныт. А нунышт чылалан ўшанат, шкет кайымышт годым тиде «шучко» верым пеш писын куржын эрташ тыршеныт. Но ты «шучко» пушеҥге дечат «шучкырак» корем лийын. Тудо лач Мишкан ден Памаш корно покшелне. Ты коремыште «еҥ-влак саташат да корным йомдарен ала-куш шумеш каен кертыт». Теве тыге.

Коремымат уто приключений деч посна эртыме, теве ял коеш, йоча-влак куанен, писынрак ошкылаш тўҥалыт.

Витлымше-кудлымшо ийла деч ончыч ты корно дене У Памаш ялыште илыше-влак гына огыл коштыныт. Вет ты ял чодыра тўрыштӧ шога, воктене нимогай илем уке. Марий Олык гыч Мишканыш каяш шке корнышт лийын, Унурышто илыше-влак- лан У Памаш гоч кошташ йӧнан огыл, Кемий корно дене Мишканыш каяш ятырлан йӧнанрак. Ту ийлаште кўтўм колташ лекше-влак курык гоч Мишканыш корнышто мотор вургеман, вўдварам вачыш сакыше ўдырамаш-влакым чўчкыдын ужыныт. Тиде Бабайыште илыше-влак Мишкан пазарыш шӧрым, ўмбалым, тувыртышым, мўйым да молым ужалаш коштыныт. Чодыра гоч Бабайыш мўндыр огыл, икмыняр километр веле, сандене нуно вик корно дене коштыныт. Теве тыгай транзит - курык гоч Мишканыш корно. А Бабай гыч Инак воктечын корно эше Накарякыш лийын. Тунам тушто промкомбинатын отделенийже верланен улмаш. Сандене Накарякыште илыше-влакат ты корно дене пайдаланеныт, йолынат, имне денат коштыныт.

У Памаш чыла корно гыч раш койын, вет тудо кўкшака верыште лийын. Ялыш толшо корно-влакат ял гыч раш койыныт. Сурт оза вате-влак сомыл кокла гыч чўчкыдын ты корныш ончалыныт, йоча-влак школ гыч толыт але уке, палаш тыршеныт. Марийын паша гыч пӧртылмыжым, автолавка толмым але имне дене киндым ужалаш кондымым эре эскереныт. Вараш кодат гын, киндым налаш Мишканыш каяш кўлын. Вараш от код гынат, утыжым пуэн огытыл, ешыште мыняр еҥ улмым шотлен конденыт. Сандене школ гыч пєртылшє йоча-влак, кочмеке, уэш Мишканыш каеныт - киндылан.

Кужу черетыште шоген (тунам кажне суртышто вольыкым онченыт да тудлан кокымшо сорт киндым пукшеныт, ик буханкыже 16 ырым шоген), аван пуымо ик теҥге дене куд буханке киндым налат, кодшо ныл ырыш ондак шапашлыме ик ырым ешарен, Мишканыштак ыштен лукмо петушок-леденецым налат. Южгунам ик еҥлан кок кинде дене веле пуэныт, тыгай годым кум гана черетыш шогалаш пернен. Сеткыш киндым оптен, мӧҥгӧ кает…

Да, коштыныт у памаш-влак шке жапыштыже ты корно дене Мишканыш, коштыныт. Но вес случай-влакат лийыныт. Мишканыште илыше-влакат ты корным такыртеныт. Ик тыгай пример - Менсуло Валиевна Сайранова. Тудо ешыж дене Мишканыште илен, У Памаш тўҥалтыш школышто туныктышылан пашам ыштен. Кажне кечын тышке коштын. Кеч-могай игечыштат, лум-пораныштат, йўр годымат, лавыраштат. Ик гана веле огыл йўд поран деч вара петыралтше йолгорным тудо эн ончыч почын. Эр йўдымак лектын, неле корныш тарванен. Тыге ик-кок ий гына огыл, а коло ий коштын. Мыняр километрым «курык гоч Мишканыш» корным тошкен. Тыге кошташ шке пашам да йоча-влакым кузе чот йӧраташ кўлын. Йоча-влакат икымше туныктышыштым акленыт, кызытат шкеныштын «Марвальнам» (Мария Валиевна) порын шарналтат.

Кеҥежым сабантуй олык гыч ял марте шуйнышо йолгорно дене кошташ пеш комфортно лийын, сылне пўртўс куандарен. Эн тўҥжӧ - курыкыш кўзаш (тунам тудо пеш тура лийын, кызыт курык сыртым пўчкын, ятырлан лапкаҥдыме). Курыкыш кўзен гына шуат, вик пасу тўҥалеш. Совет пагытыште тушто эре пырчан культура, южгунам пурса ўдалтын. Шыдаҥ, шож чот умен кушкыныт, пасу покшелне йоча-влакын вуйыштат койын огыл.

Корно тўрыштӧ кандывуй, вис-вис пеледыш-влак пеледыныт. Кеҥеж покшелне пасу саргаяш тўҥалын, шурно вуй кугемын, эркын-эркын шуын. Тўредаш жап лишемын. Пасушко комбайн-влак лектыныт, йўдшӧ-кечыже пашам ыштеныт. Йўдым фар-влак волгалтареныт, мотор йўк торашке шергылтын. Комбайнер корно дене эртыше иктаж еҥым ужын гын, куатле «Енисей» комбайнжым чарен, корныеҥ деке волен, тамакым йодын. Комбайн фар волгыдышто чон канен «Беломорым» шупшын шогат, вара корныеҥ мӧҥгыжӧ, комбайнер штурвалже воктеке…

Шурным тўредын, шийын пытарымеке, пасушко «Беларусь» трактор-влак лектыт. Олымым ик тўшкашке чумырен, кугу скыртым оптеныт. Икымше лум вочмеке, куатле трактор-влак нуным ферма воктеке шўдыреныт.

Олымым скыртыш оптен пытарымеке, пасум кылмаш куралаш тўҥалыныт. Тыге илен ты пасу август гыч лум вочмо марте, пытартыш ора олымым наҥгаен пытарымешке тыште паша шолын.

Ту жапыште Мишканыште илыше-влак чылан гаяк сӧснам онченыт. Шыже мучко да теле тўҥалтыште нуно сӧсналан олымым курык вуй пасу гыч шыпак шолыштыныт. Рўмбалгаш гына тўҥалеш, пасу тўрыштырак шогышо ора-влак воктеке чон пура. Орам йырым-йыр авырен налын, мешакыштым олым дене темат. Виянракше олымым опташ матрас ўмбал дене толын, тушкыжо тичмаш копнам опташ лийын. А йоча-влак ора вуй гыч мунчалташ йӧратеныт.

Вара пасу чараҥын, йырым-ваш ош лум киен. Илыш чарнен шогалмыла чучын. Коклан гына шкет шогышо шоҥго пушеҥге деке корак чоҥештен толеш, укшешыже шинчын каналта да умбакыла чоҥешта…

Нине корнылам возышо автор ўмыржӧ мучко ик верыште, Октябрьский уремыште илен. Мемнан дечын курык сайын коеш, кажне кечын шинча ончылнына шога, поснак сабантуй олык деч кўзымє курык дене У Памашыш кайыше йолгорно раш коеш. Кызыт тыште еҥ-влакым шуэн ужат. А ожнырак мӧҥгешла лийын, йолгорнышто еҥ койдымо жап огешат шарналт. Поснак телым, ош луман корнышто еҥ-влакын фигурышт раш сўретлалтын.

Ынде шуко вашталтын. Курык вуйышто пасум огыт ўдӧ, айдеме кудалтыме пасум тыгыде пўнчер поген налын. У Памашыште школ уке, тунемше-влакым Мишканыш автобус дене кондыштарат. Райцентрыште пашам ыштыше еҥ-влакат шагалемыныт, ончычсо, совет пагытысе предприятий-влак петыралтыныт. Йолын коштшыжат шагалемын. Кажне суртышто манаш лиеш, шке машинашт уло, уке гын, сотовый телефон дене таксим ўжыктат.

Ынде «курык гоч Мишкан» корно ятырлан куштылемын…

Геннадий ЛЕГОСТАЕВ.