Йӧратыме пеледыш

Йӧратыме пеледыш

Жап эртыме семын ме эртыше илышыштына эн сай, волгыдо историйжым гына кычалына. Тиде ойлымаштат лач тыгай историй-влак гына ушештаралтыт. Тиде - ўшанле улмо, вашла пагалыме, йӧратыме, у палыме да келшымаш.

Мишканыште Аптулмановмыт ешыш ме вучыдымын мийышна. Тидлан амалжат лийын: Мария Дмитриевналан 2020 ий октябрьыште 75 ий темын, Алексей Аптулманович 79 ийым темен. 2010 ийыште Алексей Аптулманович ден Мария Дмитриевна 50 ий пырля илыме юбилейыштым палемденыт. Нунын тукымвожышт нерген материалым погышыла, рашемдышна: родо-шочшышт утларакшым Тӧргымдўр, Кугу Соказа, Пўнчер, Измар ялла гыч лийыныт. Калинин лўмеш колхозышто пашам ыштеныт. А тиде колхозым 1973 ий гыч 1980 ий марте А. Аптулманов вуйлатен. Мария Дмитриевна Кугу Соказа школышто пашам ыштен.

Илыш тўҥалтыш

Мария Дмитриевна Аптулманован (Дмитриева) Дмитрий ачаже шуко икшыван еш гыч. Тудын ачаже - Якет, аваже - Алика Апсаликова. Тудо Мишкан район Тӧргымдўр ял гыч. Нунын 9 икшывышт шочын. Икымше - Алкима (1908-1982), тудо лудын-возен моштен огыл, грамотдымо лийын, колхозышто шала пашашке коштын, ешыште изирак-влакым ончен. Кокымшо - Алтиба (1910 -2002), 2 классым тунемын. Сурт озанлыкым намиен. Кумшо - Анюта (1914-1987) образованийже 4 класс, колхозышто шала пашам ыштен. Нылымше - Дмитрий (1916 -1976) ныл классым пытарен, Кугу Отечественный сарын участникше, рядовой, 1945 ийыште шочмо Тӧргымдўр ялышкыже пӧртылын. Калинин лўмеш колхозышто ветеринарный фельдшер лийын, Тӧргымдўрыштӧ шорык фермым вуйлатен. Визымше - Николай (1918 ийыште шочын), 1942 ийыште фронтышто увер деч посна йомын. Кудымшо - Яков (1918 ий) шым ияш улмыж годым колен. Шымше - Михаил (1920-1948) ялыште трагически колен. Кандашымше йоча - Меҥсыле (1926 ий) . 4 классым Кугу Соказаште тунем пытарен, вара кум ий Чорайыште тунемын. Кызыт Эрик Алексеев (1961 ий) эргыже да Надежда шешкыж дене ила. Индешымше - Павел (1922 -1997), Германийыште служитлен, вара фельдшер лийын, Монарыште пашам ыштен. Тудын ешыштыже вич икшыве шочын.

Мария Дмитриевнан ачаже Дмитрий Якитов Тӧргымдўр гыч Марьяным ватылан налын Марьянын ачаже Кайний, аваже Янавий. Кайний ден Янавийын 12 икшывышт шочын, кумытын илыше кодыныт: Янчий, Яков, Марьян. Кугурак эргышт Кайниев Янчий Кайниевич (Ярки) Тӧргымдўрыштӧ 1911 ийыште шочын. Кугу Отечественный сарын участникше, сержант, 1945 ийыште демобилизоватлалтын.

Фотографийыште Янчий Кайниевич ден ватыже Париза Кайниевна.

Сар деч вара тудо бригадир, колхоз председатель лийын. Янчий ден Паризан ныл икшывышт шочын. Кугурак Янчиев Яков Янчиевич срочный служба деч вара Москва воктене илаш кодын. Кыдалаш йоча - Тимеряева Фаина Янчиевна (1932-2018), туныктышо, Кужнур ялыште, вара Пўрӧ олаште математикым туныктен. Кумшо эрге - Янчиев Вениамин, Тӧргымдўрыштӧ ила. Ялысе Культура пӧртыштӧ художественный вуйлатыше лийын. Эн изи эрге - Константин. Бирский педагогический институтышто тунеммыж годым трагически колен.

Кайний ден Янавийын кыдалаш эргышт Кайниев Яков Кайниевич прокурор лийын, Калтаса районышто илен да пашам ыштен.

Кайний ден Янавийын изи ўдырышт Кайниева Марьян Кайниевна (1924-1948). Шочмо ялыштыже тўҥалтыш образованийым налын, колхозышто пашам ыштен. Дмитрийлан марлан лектын.

Дмитрий ден Марьян Якитовмытын 1945 ий 25 октябрьыште Мария ўдырышт шочын. Мариян 2 ияш улмыж годым аваже чодыра пашаште ыштымыж годым черланен, шодыжо пуалын да вашке гыч колен. Дмитрий Якитович вес ватылан Кўшыл Соказа гыч Чарина Сагитовам налын. Нунын эше кок икшывышт шочын. Македон эргышт (1948-1969) кум ий Львовышто танкист лийын служитлен, армийыштак колен. Феодосия ўдырышт (1949 - 2020) Кугу Соказаште илен, Калинин лўмеш колхозышто пашам ыштен.

Мариян корныжо

Мариям кушташ Кайний коча ден Янавий кувава полшеныт. Янавий ялыште «шинчаужшо» але юзо кува семын чапланен. Иктаж еҥын ушкалже толын огыл гын, тудын деке миеныт. Янавий мужедын да ушкалым кушто кычалаш кўлмӧ нерген каласен. Еҥ-влак тудын каласымашке миеныт, йомшо вольыкыштым муыныт. Поро кумылан, еҥлан полшаш кумылан лийын. Тудо самырык-влаклан марий йўлам туныктен, акрет годсо кумалтыш мут-влакым сайын пален.

Фотографийыште: шинчат - Янавий кувава ден Париза шешкыже (Янчийын ватыже).

Шола гыч пурлашке: Мария Дмитриевна, Демьян - Фаинан марийже, Фаина да тудын шольыжо Янчиев Вениамин.

Мария Кугу Соказаште шым классым сайын тунем пытарен. 8 -10 классым Чорай кыдалаш школышто тунемын. 1962 ийыште Бирский педагогический институтыш химий да биологий факультетыш тунемаш пурен. Высший образований нерген аттестатым налмеке, 1 №-ан Мишкан кыдалаш школышто пашам ышташ тўҥалын.

1970 ийыште марлан лектын, тунам тудлан 25 ий лийын. Марийжын служитлыме верышкыже, Калининград (Кенигсберг) олашке каен. Оласе школышто туныктен. Тыште, 1971 ий 5 августышто, Наталья ўдырышт шочын. Кум тылзе гыч еш шочмо кундемыш, Мишкан районысо Измар ялыш пӧртылеш.

Фотошто Мариян кок шочмо акаже Фаина Янчиевна Тимиряева (Бирский район, Кужнур ял). Тиде фото Мария ден Алексейын нунын дене уна лиймышт годым (1972 ий) ышталтын.

Мария Дмитриевна Аптулманова Токтар кандашияш школышто биологийым да химийым туныктен. 1973 ийыште еш Кугу Соказашке куснен. Мариян пелашыже тушто пашаш тўҥалын, Калинин лўмеш колхоз председательлан шогалтеныт. Мария Дмитриевна шочмо Кугу Соказа школыштыжо туныкташ тўҥалын. Тыште 1980 ий марте иленыт. Алексей ден Мариян ешыште кок эрге шочын - Андрей (1975 ий) да Володя (1979 ий).

1980 ий гыч 2000 ий марте (пенсийыш лекмешке) Мария Дмитриевна Мишкан селаште 1 №-ан кыдалаш школышто туныктен.

Неле жап годым марий ешын илен лекме историйже Алексей Аптулманович ден Мария Дмитриевна Аптулмановмыт еш гоч раш сўретлалтеш. Тиде ешым ме шуко икшыван манын лўдде каласен кертына. Еш вуй Калининград олаште служитлымыж годым минометный батарей верч вуйын шоген. Вара Калинин лўмеш колхоз калыкын илышыжым саемдаш тыршен, а район администраций вуйлатыше улмыж годым пўтынь Мишкан районышто илыше-влак верч мутым кучен. Сурт оза вате ондак ялысе школышто йоча-влакым туныктен, нунын илышышт, азапышт, ойгышт да куанышт дене илен. Тыгак шкеныштын кум икшывыштым йол ўмбак шогалтеныт.

Алексей Аптулманович Кузбасыште шахтыште пашам ыштен. Куд ий армийыште служитлен. Корным да кўварым, школым да больницым чоҥымо паша-влакым вуйлатен. А пелашыже кочкаш шолтен, уроклан ямдылалтын, носким да пижым пидын, кўпчык ўмбал ден шовычо-влакым тўрлен… Ӱдыржӧ ден эргыже-влакын сурт пашаштым текшырен, школышто тунемше-влакын контрольный пашаштым терген. Книгам лудын, йоча-влакым лудаш туныктен. Тунемше-влак дене экскурсийыш коштын. Школ пелен кролик фермым почын. Изи ўдыр ден эрге-влакым аквариумышто колым ончаш туныктен.

Мария Дмитриевнан биологий кабинетыштыже пеш шуко пеледыш-влак лийыныт. Кажне пеледыш атыште нунын лўмыштым возымо кагаз пижыкталтын. Пеледыш лўм-влак рушла да латинла возалтыныт, могай тўшкашке пурымышт ончыкталтын.

Мландым йӧратымаш

Марий калык курым гыч курымыш мланде паша дене илен. Алексей Аптулманович ден Мария Дмитриевна кеч-кушто пашам ыштеныт гынат, мланде, пўртўс деке йӧратыме кумылышт нигунам йомын огыл. Тудын моторлыкшым, поянлыкшым аклен моштеныт.

Алексей Аптулманович 1941 ий 18 октябрьыште Измар ялыште кресаньык ешеш шочын. Тудын ачаже Абдулман Аптыкаевич Аптыкаев (1910-1993 ий). Токтар школышто ныл классым тунем пытарен. Вара Стерлитамак олаште 3 ий ял озанлык производствын кыдалаш звеножлан почмо курсым тунемын.

Аптыкай Яндубаев ден Кабида ватыжын озанлыкышт пеҥгыде лийын. Кум имньым ашненыт. Эше Аптыкай колхозын 13 имньыжым ончен. Тышечынак Абдулман эргыже имне-влакым йӧратен. 1941 ий 22 июньышто Мишкан сабантуйыш 100 наре еҥ шке имньышт дене, кидешышт шашкым кучен толыныт. Таҥасымаште Абдулман икымше верым налын. Тыштак сар тўҥалме нерген увертареныт. Эрлашыжым эрдене чыла имнешке-влакым Уфашке мобилизоватленыт. Варажым кўртньє корно дене фронтыш каеныт. Белоруссийыште Гомель ола воктене засадыш логалыныт. Абдулманым Красавчик имньыже утарен, йолжо гына сусырген. Госпиталь деч вара рядовой йошкарармеец лийын служитлен. 1944 ийыште вачыже сусырген, демобилизоватлалтын. Абдулман Аптыкаев шочмо ялышкыже пӧртылын. Пошкудо Токтар ялыште «8-ое Марта» колхоз председатель лийын. Партийыш пурен, кок колхозым ушымо Андреев лўмеш колхозым вуйлатен. Вара эше кугемдыме «1 Май», вара «Первомайский» колхозышто пенсийыш лекмешкыже агроном лийын ыштен. Абдулманын изирак шольыжо Аптрай Белоруссийыште илен.

Алексей Аптулмановичын аваже - Меҥсыле Аптыкаевна Аптыкаева (1917 -1987) Измар ялыште кресаньык ешыште шочын. Ачаже Измар гычак лийын - Аптыкай, аваже Чорай гыч - Мечи. Мечин кугурак изаже Апканий лийын (1912 ий) Меҥсылылан кок ий улмо годым Мечи аваже колен. Аптыкай Аликам марлан налын. Нунын эше кок икшывышт шочын: Апьядер ден Геннадий. Меҥсыле кок классым тунемын, рушла, татарла сайын мутланен. Тудо чолга да пашам йӧратыше лийын. Сурт кєргыштат, оралтыштат чыла сомылым ыштен шуктен, шурным тўредмаште эре ончыл радамыште лийын. Ача-ава йоча-влаклан чыла шотыштат пример лийыныт.

Абдулман ден Меҥсылын ешыште кум йоча шочын: Алексей (1941 ий), Надежда да Галина.

А. А. Аптулмановын шўжарже-влак шке ешышт дене шочмо Измар ялыштыштак илат. Надежда ынде кум гана кугезе кувава лийын, ўмыржӧ мучко медсестралан пашам ыштен. Галина 20 ий колхозышто доярка лийын, вара шурно складым вуйлатен, кум гана кугезе кувава улеш.

Ешын девизше - «Куанен илыман»

Алексей ден Мария Аптулмановмытын икшывышт: ўдыр, кок эрге, Вадим веҥе, Наталья ден Алена шешке-влак. Чыланат кўкшӧ образованиян специалист улыт.

Туныктышо Мария Дмитриевна тунемше-влаклан эре айдеме ден пўртўсын чак кылдалтмышт нерген умылтарен.

БР-ысе ял озанлыкын заслуженный пашаеҥже Алексей Аптулманович Мишканыште профтехучилищым (кызыт Мишкан агропромышленный колледж) почмаште суапле надырым пыштен. Тидын дене кум задачым иканаште решатлыме: верысе ўдыр-рвезе-влакым шочмо кундемыштак туныкташ, уста специалист-влакым ямдылаш да районышто у паша вер-влакым ышташ.

Таче агропромышленный колледжыште 350 студент тунемеш. Алексей Аптулманович ден Мария Дмитриевна районышто кугу пагалымашым сулен налыныт. Нуным изижат, кугужат пагалат, нунын ойыштым чылан, район вуйлатыше гыч тыглай кресаньык марте, колыштыт.

Лена ХАКОВА.