Калык перепись нерген документ-влак эртыше илышым рашемдат

Калык перепись нерген документ-влак эртыше илышым рашемдат

Декабрь тўҥалтыште «Гостинный двор» торговый центрыште Башкортостан Республикысе Архив паша шотышто управлений ден Национальный архив «Башкортостаныште калык переписьын историйже гыч» куснылшо выставкым ыштыме у проектым тўҥалын. Тиде проект перепись нерген архивысе документ-влакым Уфаште илыше-влаклан да рўдӧ оланан унаже-влаклан кумдан палдараш ышталтын. Выставкым ончыктымо вес площадке «Башкирия» лайфстайл рўдер.

Куснылшо выставка тений апрель марте эртаралтеш да Уфасе тўрлӧ торговый центр ден высший учебный заведенийлаште ончыкталтеш. Тиде экспозиций республикысе Национальный архивыште аралалтше ревизский сказкын, метрический книган да Башкортостаныште эртыше калык перепись материал-влакын копийышт дене палыме лияш йӧным пуа. Кӧ шке ешыжын, шочмо кундемжын историйжым палаш шона гын, нунылан выставкыш лукмо материал-влак пеш оҥай да кўлешан лийын кертыт.

Пытартыш жапыште тукымвожым шымлымаш да генеалогический древом ыштымаш кумдан шарлен. Шке тукымвожым шымлыме паша пеш неле да шуко жапым йодеш. Вет тыштыже мом да кушто кычалаш кўлмым палыман. Тидын шотышто шке тукым вожым шымлыше-влаклан перепись материал-влак полшен кертыт. А перепись-влак Россий империйыште, СССР-ште да кызытсе Российыште чўчкыдын эртаралтыныт.

Башкортостан Республикын Национальный архивыштыже 1917 ийысе ял озанлык переписьын Уфимский губернийысе Белебей, Бирск, Златоуст, Стерлитамак да Уфа уезд-влакын подворный карточкышт аралалт кодыныт. Тыгай документ-влак Российын 5 регионыштыжо веле аралалтыныт.

Чаманаш веле кодеш, калык переписьын чыла документшат тачысе кече марте аралалтын огыл. СССР-ште палемдыме правил почеш переписной лист-влак пытаралтшаш лийыныт. Вет тыгай кампаний лач статистикылан кӧра гына эртаралтын. Ту жапыште ончыкыжым еҥ-влак шке тукымвожыштым кычалаш тўҥалыт манын, нигӧ шонен огыл.

Эртышым шергалын: переписьым эртарыме жап-влак

Российыште калык чотым шотлымаш татар-монгол озаланыме жап гычак шуйна. Ту жапыште йозакым погаш пєрт-влакым шотлымо. Варарак, XIV - XVI курымлаште учетын результатше «писцовый книгаште» возалташ тўҥалын.

1718 ийыште Петр I указым луктын, тушто возалтын: «взять сказки у всех (дать на год сроку), чтобы правдивые принесли, сколько у кого в которой деревне душ мужского пола…». Тыгай йӧн дене погымо списке («сказки») кум ий гыч гына поген шукталтын, вара кум ий жап ты погымо материал текшыралтын - «ревизий» ышталтын.

Российыште крепостной правам вашталтыме марте лу ревизий лийын. 1861 ийысе реформа деч вара посна олалаште да эсогыл чумыр губернийлаште калык перепись-влак эртаралтыныт.

Россий империйыште 1897 ийысе икымше калык перепись 1895 ий 5 июньышто пеҥгыдемдыме Положений негызеш эртаралтын.

Россий империйыште икымше Всеобщий перепись марте Уфимский губернийыште да Уфа олаште кум гана калык перепись эртаралтын (1864, 1879, 1886 ийлаште). Ты перепись-влак «Однодневное народоисчисление в Уфимской губернии» манылтыныт. Программе (пол, ийгот, национальность, могай юмылан ўшаныме, сословий, грамотность, образований), методический установка да тудым организоватлыме паша ту жапысе статистический наукын чыла йодмашыжлан келшен толын. 1897 ийысе перепись почеш Уфимский губернийыште чылаже 2 196 642 еҥ илен.

Всероссийский ял озанлык перепись 1917 ийыште эртаралтын. Вес тыгай кампаний граждан сар жапыште эртен. 1920 ийыште профессиональный да ял озанлык перепись, промышленный предприятий-влакым шотыш налын, эртаралтын. Тудын итогшо почеш БАССР да Уфимский губернийыште калыкын чотшо 2 801 608 еҥ лийын.

Икымше Всесоюзный перепись 1926 ий 17 декабрьыште эртен. Тудын итогшо почеш БАССР-ыште 2694907 еҥ лийын. 1939 ийысе Всесоюзный перепись СНК СССР-ын 1939 ий 26 июльысо пунчалже почеш эртаралтын. Тудын итогшо почеш БАССР-ыште 3 159 434 еҥ илен.

1959 ийысе Всесоюзный калык перепись 1959 ий 23 январь гыч 1 февраль марте эртен. Тунам БАССР-ыште илыше калыкын чотшо 3 818 075 еҥ лийын.

1979 ийысе калык перепись почеш Башкир АССР-ште 3 848 627 еҥ лийын. 1989 ийысе Всесоюзный перепись БАССР-ште калык чот 100 тўжем еҥлан ешаралтмым ончыктен.

У Российыште перепись-влак 2002 да 2010 ийлаште эртаралтыныт.

Кажне переписьын итогшо элын да республикын посна жапысе историйжым раш ончыкта. Нуно чыланат мемнан регионын социально-демографически вияҥмыжым ончыктышо вашталташ лийдыме летопись улыт.

Кызытат, ончычсо семынак, переписьым эртарыме тўҥ цель - калыкын чотшым, составшым да кушто илымыжым рашемдымаш. А тидыже элын социально-экономический илышыжым виктараш, регион-влакым вияҥдыме ончыкылык планым ышташ полша.

Перепись нерген документ - калыкын илышыжым ончык- тышо сўрет

Башкортостан Республикын Национальный архивын фондыштыжо V - X ревизии-влакын (1795-1858 ийла) материалышт-влак аралалтыт. Ревизский сказка-влак тукымвожым шымлыме годым эн тўҥ материаллан шотлалтыт.

Тиддеч посна мемнан архивыште 1917 ийысе, тыгак 1920 да 1926 ийласе первичный материал-влак (подворный карточка) аралалтыт.

Архивын научно-справочный библиотекыштыже Башкортостанын историйжым да демографийжым шымлыше-влаклан пеш кугу научный да культурный сынан изданий-влак шуко улыт: Уфимский губернийын 1873- 1917 ийласе календарь-адрес да справочный книга-влак, Оренбургский учебный округын 1911- 1913 ийласе памятный книжка-влак, 1901 да 1915 ий-влаклан Уральский торгово-промышленный календарь-влак, Уфимский губернийын 1878-1925 ийласе обзор-влак, Уфимский губернийын 1898-1911 ийласе статистический увер сборник-влак, калык илыме вер-влак списке, Уфимский губернийын да Башкортостанын 1870-1999 ийласе административно-территориальный шеледыме шотышто справочник-влак, 1897-1989 ийласе калык перепись материал-влак да молат.

Кўшнє ончыктымо чыла материал ден документ-влак - ревизский сказка, метрический книга, подворный карточка, тыгак Башкирийын икымше статистше-влак нерген материал-влак Национальный архивын корпусыштыжо (К. Маркс урем, 4) вераҥдыме выставкыште улыт. Тышке толшо кажне еҥ Российыште калык переписьым эртарыме тўҥ этап-влак дене палыме лийын кертеш. Вет перепись материал - тиде элын илышыже, тушто илыше калыкын составше да чотшо, сурт озанлыкым кузе намийыме нерген раш ончыкта.

Н. БУЛАТОВ.