Ожсо переписьысе материал тачат кӱлешан

Ожсо переписьысе материал тачат кӱлешан

Кугу Октябрь революций деч ончычсо Российыште пытартыш перепись 1917 ийыште эртен – тиде ял озанлык перепись лийын, тудым Временный правительство эртарен. Тиде перепись ту жапысе Уфа губернийын экономический положенийжым рашемдаш полша. Тиде переписьысе документ-влак почеш кумылан-влак шкеныштын кугезыштым кычалын муын, нунын кузе илымыштым рашемден кертыт. Тидлан кєра кызыт тиде документ-влакым ятыр краевед шымла да шкенжын тукымвожшым рашемда.

1917 ийысе Всероссийский ял озанлык перепись неле саманыште эртен - ты жапыште Икымше тўнямбал сар гўжлен, тыгак власть верч кучедалмаш чулымештын. Икманаш, кок революций коклаште (февральысе да октябрьысе) Российыште власть пеҥгыде лийын огыл. Перепись Временный правительствын мланде паша министерствыже виктарыме дене эртаралтын. Уфа губернийыште тиде пашам Земский управын статистический отделже виктарен. 1917 ий 16-18 февральыште земский статист-влак погынымаште переписьым могай лийшаш нерген каҥашыме (сплошной але выборочный). Йўк-влак иктӧр пӧлалтыныт. Тылеч вара временный государственный продовольственный комитетын статистико-экономический комиссийжын 1917 ий 24-25 мартысе заседанийыштыже тыгай пунчалым лукмо: «Перепись хозяйств крестьянского типа произвести сплошную по карточной системе». Земский оласе да правительственный статистик-влак съездын пунчалыштыже палемдыме: 1917 ийысе Всероссийский перепись яллаштат, олалаштат чыла озанлыкымат авалтышаш.

Ял озанлык да мланде переписьын задачыже тыгай лийын: 1917-1918 ял озанлык ийлан чумыр продовольственный планым ышташ - армий ден ола калыклан мыняр киндым, шылым ямдылаш лиеш; аграрный реформа планым рашемдаш.

Переписьым переписчик-регистратор-влак эртареныт. Временный правительство переписчик-влакым ямдылыме пашалан кугу верым ойырен. Мутлан, Киевыште посна туныктымашым эртарыме, тушко тўрлє губерний гыч еҥ-влакым ўжмє. Курсышто профессор-влак тўрлӧ тема почеш лекцийым лудыныт: «Сплошной перепись программа», «Ял озанлык машина ден паша тарман», «Вольык ончымо паша» да моло. Уфа губернийыштат, очыни, тыгай туныктымаш эртен. Кеч-мо гынат, Мланде паша министерство переписьым эртарыме шотышто инструкцийым луктын.

Переписьлан ныл формуляр ышталтын: 1. Сурт-оралте карточка; 2. Община бланк; 3. Частновладельческий озанлыклаште пашам ыштыше да служитлыше-влак список; 4. Кугу частновладельческий экономий-влак нерген возымо бланк.

Тўҥ документлан сурт-оралте карточка шотлалтын. Тыгай карточка чыла озанлыкланат чыла илемыштат возалтын. Изи илем - хутор ден заимка-влакат єрдыжеш кодын огытыл. Перепись чыла калыкым авалтен: кресаньык, помещик, частный лицо, возымо верыште приписатлыме але илыше вотчинник-влакым. Частновладельческий (помещик) озанлыклан 50 да утларак десятин мландан еҥ-влак шотлалтыныт, мланде, конешне, ял озанлык пашалан келшышаш лийын. Мутлан, Булгаков волостьышто частновладельческий мландылан мландын 44 процентше шотлалтын, а Осоргин волостьышто – 31 процент мланде. Сурт-оралте карточка-влак кресаньык-влакын социально-экономический положенийышт нерген раш палдарат. Мутлан, Стерлитамак уездысе илыше пошкырт-влакын мландышт 5 десятин деч шукырак лийын огыл (десятина гектар деч кугырак). Кальчир-Табын волостьысо Коварде ялыште поянрак-влакын 50 вуй марте вольыкышт лийын. А кугурак поянжын – 300 вуй марте. Подворный карточкылаште ешыште мыняр еҥ илыме, нунын ийготышт возалтыныт. Чаманаш кодеш, чылаштынат лўмыштым возымо огыл.

Палемден кодыде ок лий, элна неле саманыште илен гынат, Временный правительство переписьым сайын организоватлен да эртарен.

Кугу Октябрь революций деч вара большевик-влак тошто госаппаратым пудыртеныт да чыла вереат у власть орган-влакым ыштеныт. Губревкомын 1919 ий 23 июньысо заседанийыштыже Уфа губернийысе статистический бюро ышталтын. 1919 ий 12 ноябрьыште Башвоенревкомын заседанийыштыже Изи Башкирийыште БСР-ын центральный статистический упавленийже ышталтын. Пашаче-Кресаньык Инспекций Башнаркомат тудын нерген положенийым пеҥгыдемден.

Нине ийлаште кундем вуйлатыше-влак статистика орган-влакын кўлешлыкыштым сайын умыленыт. Башнаркомюстын 1920 ий 25 октябрьысе докладыштыже палемдыме: «необходимо поставить статистическое управление в положение вполне аналогичное с остальными народными комиссариатами и придать ему все права последних». Тидым БАШСНК-н 1920 ий 28-30 октябрь да 1 ноябрьыште приниматлыме пунчалже почеш ыштыме.

РСФСР СНК-н 1920 ий 22 апрельысе декретше почеш, РСФСР-ысе калык, паша класс чотым, элысе экономический вийым рашемдаш манын, 1920 ийыште демографическо-профессиональный да ял озанлык переписьым, промышленный предприятий-влакымат шотыш налын, эртараш пунчалме. Перепись РСФСР-ыште да моло совет республикылаште эртаралтын: Украин, Киргиз, Башкир, Туркестан да Татар.

Ял озанлык перепись чыла кресаньык коллективымат авалтен: коммуна, артель, совхоз, тыгак посна озанлык-влакым – чодыра да промысловый заимка-влакым, корно орол, стрелочник будка-влакым, чодыра оролгудо-влакым. Инструкцийыште возалтын: переписьым счётчик (регистратор-влак) эртарат, нуно Губстатбюро але уездный специалист-влакын пунчалышт почеш ўжылтыт. Счётчик-влак кадрым отдел вуйлатыше-влак (районный инструктор) ямдыленыт.

Пропускной режиман учрежденийлаште (тюрьма, ЧК помещений, милиций да моло) перепись нине учреждений вуйлатыше-влакын пунчалышт почеш эртаралтын, но пашам переписной отдел вуйлатыше-влак текшыреныт. Кўртньыгорно станций ден пристаньлаште, кушто пеш шуко пассажир погынен, перепись 6 гыч 9 шагат эр марте эртаралтын. Станцийыште шогышо пассажирский поезд ден пристаньыште шогышо пароходлаште перепись 9 шагат эр гыч 12 шагат кечывал марте эртаралтын. Личный листок-влак 9 шагат эр марте шочшо аза-влаклан гына возалтын, колышо-влаклан – 9 шагат деч вара.

Олалаште переписьым эртарыме годым счётчик-влак кажне пӧрт ден пачерыш мийышаш лийыныт. Инструкцийыште перепись годым лектын кертше тўрлє случай-влак раш возалтыныт лийын, суртышто иктат уке годымат мом ыштышашым рашемдыме улмаш. Олалаште пачерлаште бланк-влакым расписка почеш кодаш лийын. Городской поселенийлан чыла губернский але уездный ола шотлалтын: ола але поселковый советан ола-влак, пригород, фабрик але эҥер пристань, кўртньыгорно пелен улшо посёлок-влак, дачный посёлок ден курорт-влак, но нине поселенийлаште 500 еҥ деч шагалрак огыл еҥ илышаш лийын. Оласе поселенийлаште счётчик-влак калык перепись дене пырля посна карточкышто промышленный предприятий-влакымат возышаш лийыныт. Промышленный заведенийлан тугай производственно-хозяйственный единица шотлалтын, кушто механический двигателян посна помещений лийын да тарлыме пашаеҥ-влак пашам ыштеныт.

Переписьын тўҥ задачыже-влак тыгай лийыныт: промышленный заведений, пашаеҥ, механический двигатель-влакым кучылтшо предприятий-влакын чотыштым рашемдаш. Тиде – промышленный заведений-влакым учётыш налме йодыш почеш посна инструкций лийын. БашЦСУ-н промышленный отделже сведений-влакым РСФСР ЦСУ-ш колтен. 23 октябрьысе сведенийыште палемдыме: БССР-ыште 688 кугу, икмарда да изи промышленный предприятий уло.

Ял озанлык перепись почеш ял озанлык инвентарьым шотыш налме шотышто посна бланк-влак лийыныт. Тушто тыгак кажне кантонышто мландым куралаш, шымарташ да ўдаш мыняр тарман (плуг, шога, тырма, сеялка) уло, шурным погаш могай тарман (лобогрейка, самосбросок, шудокылдыш, шудосолмо да моло) уло рашемдалтыныт.

Волость-влак почеш предварительный итог бланклаште мыняр озанлык, калык, вольык, юто уло, шурно могай кумдыкышто (десятин дене шотленыт) ўдалтеш возымо.

Мемнан шонымаште, 1917 ийысе перепись семынак, 1920 ийысе переписьын данныйлашт гыч кажне озанлыклан возымо подворный карточка-влак эн оҥай улыт. Тушто кажне суртозан данныйжым возымо: фамилийжым, лўмжым, ачалўмжым, ийготшым, илыме вержым, ешыжым – суртышто илыше кажне еҥын ийготшым, мыняр ютым, вольыкым ашнымыштым, мыняр мландышт улым, пакчаштын кугытшым. Ешыште илыше-влакын тўрлӧ физический ситыдымашыштымат возымо: сокыр, мака, окшак, сугыртупан, пел кидан, пел йолан, йєршын киддыме але йолдымо... Психический чер-влакымат возымо: йўдышӧ, идиотизм, кретинизм, окмак.

Тидлан кӧра 1917, 1920 ийласе всероссийский перепись-влакын материалышт моткоч шерге улыт. Перепись-влак элыштына нине ийла деч варат эртаралтыныт, но тушто данный-влак нине кок перепись дечын шагалрак улыт.

А. АБУЗАРОВ,

БР-се национальный архив ГКУ-н тўҥ специалистше.