1897 ийысе перепись почеш Уфимский губернийын этно-языковой составше

Уфимский губерний Россий империй сенатын 1865 ий 31 майысе указше почеш Оренбург губернийым кок губернийлан шелме почеш ышталтын. Уэш ышталтше Уфимский губернийыш Белебей, Бирский, Златоустовский, Мензенлинский, Стерлитамакский, Уфимский уезд-влак пуреныт. У губернийын административный рўдыжлан Уфа ола савырнен. Тушто 1865 ий марте Оренбург губернийын гражданский губернатор-влакын резиденцийышт лийын. Уфимский губернийын площадьше 122011,3 квадратный метр лийын.

XIX курым мучаште кумдан палыме руш географ да статистик П. П. Семенов-Тян-Шанский чумыр Россий калыкым шотлымо переписьым эртараш кўлмє нерген инициатива дене лектын. Ты инициативым кугыжан правительство сайлан шотлен. Россий империйыште икымше всеобщий перепись 28 январьыште (у стиль почеш 9 февральыште) 1897 ийыште ик жапыштак чыла еҥ деч опросым ыштен шотлымо. Положенийым эртарыме нерген кугыжан 1895 ийыште «Положение о первой всеобщей переписи населения Российской империи» лектын.

Положений дене келшышын, калык перепись программа (переписной лист) 14 йодыш гыч шоген: 1) лўм; 2) еш положений; 3) озанлык вуйлатыше дек отношений; 4) пол; 5) ийгот; 6) сословий але состояний; 7) могай юмылан ўшанымаш; 8) шочмо вер; 9) приписка вер; 10) эре илыме вер; 11) шочмо йылме; 12) грамотность; 13) занятий; 14) физические недостатки. Переписной листам 20 утла йылмышке кусарыме, но рушла текстше чыла вереат лийын.

1897 ийысе перепись Россий империйыште икымше да единственный всеобщий калык перепись лийын. Переписьын результатше 89 томышто (119 книга) «Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года» лўм дене савыкталтын.

Уфимский губернийысе переписьын иктешлыме материалжым Статистический комитет 1901 да 1904 ийлаште кок книгаште савыктен. Икымше изданийыште куд таблице ончыкталтын: 1) уезд да олалаште чылаже мыняр еҥ ила; 2) калыкын озанлык-влак дене шелалтмышт да нунын составышт; 3) мыняр ўдырымаш да пӧръеҥ улмо да лу ий коден ийготан-влак тўшка; 4) калыкым пол, ийгот, кунам шочмо да грамотностьлан шеледыме; 5) ик ияш марте йоча-влак, ўдыр ден эрге посна шот лалтын; 6) калыкым сословий почеш ойыркалыме.

1897 ийыште Уфимский губернийыште эртарыме переписьын утларак тичмаш уверже 1904 ийыште лукмо кокымшо книгаште ончыкталтын. Тыште 25 таблица пурталтын.

Уфимский гебернийыште эртарыме перепись почеш чылаже 2 миллион 196 тўжем 942 еҥ илен. Губерний Российыште ик эн шуко калык илыманлан шолтлалтын. Олаште илыше чумыр калыкын чотшо 4,88 процент лийын. Поснак кугу олалан Уфа (49275 еҥ), Златоуст (20502) да Стерлитамак (15550) шотлалтыныт.

«Уфимский губернийынште калыкын этнографический составше, шочмо йылме дене ончымаште, шуко тўрлӧ» - палемден Статистический комитет. Перепись почеш губернийыште 18 йылме дене мутланыше (500 еҥ деч утларак чотан) еҥ-влак иленыт.

Губернийыште эн кугу этнослан тўп калык - башкир-влак шотлалтыныт. «Уфимский губернийыште илыше калык-влак кокла гыч икымше верым башкир-влак налыт, 40,98 процент. Руш-влак кокымшо верым налыт - 37,97 процент», - палемденыт статистик-влак. Башкир-влакын чотышт 899 тўжем 910 еҥ лийын, руш-влакын - 834 тўжем 135 еҥ.

Кумшо верым татар-влак налыт. Татар йылмым шочмо йылмылан шотлышо-влакын чотышт 8,41 процент (184 тўжем 817 еҥ). Вара марий-влак 3,69 процент (80 тўжем 608 еҥ), чуваш-влак - 2, 76 процент (60 тўжем 616 еҥ), мордва - 1,69 процент, удмурт - 1,02 процент.

Можо оҥай, чумыр калыкын 1,82 процентше (39 тўжем 955 еҥ) шочмо йылмылан тептяр йылмым шотленыт. Тептяр-влак Башкортостаныште XVI - XX курымышто посна тўшкалан шотлалтыныт. Нуно припущенник-влак гыч шогеныт (башкир-влакын вотчинный мландыштышт припуск договор дене иленыт), нунын коклаште эн ончылно башкир-влак лийыныт, мландылан вотчинный правашт лийын огыл, вара марий, мордва, татар, чуваш, удмурт-влак лийыныт. Нуно Кокла Поволжье гыч куснен толыныт.

1897 ийысе преписьын итогшо почеш, тептяр-влакын тўшкаштын (тўҥ шотышто башкир да татар-влак) XIX курым мучаште шкеныштын идентичностьышт чумырген. Тидыжым 1917 ийысе ял озанлык перепись пеҥгыдемда. Тушто нуно шке национальностьым тептяр манан ончыктеныт. Варасе переписьлаште тептяр-влакым башкир да татар манын ончыктеныт.

1897 ийысе переписьыште Уфимский губернийыште 20957 еҥ шкенжым мещеряк (мишар) улына манын. Мишар-влак XVI - XX курымлаште тюрк йылман этносыш пуреныт. XX курымышто шуко шымлызе ( В. В. Вельяминов - Зернов, В. В. Радлов, А. Ф. Можарский, С. П. Толстов да молат) мишар-влакым финн-угор калык «мещера» («можар») маныныт. Б. А. Куфтин, И. Переньи, Т. Тибор - мадьяро-венгерский племенаш пуртеныт. Мищар-влакын тыгак касвел тюрк йылман кипчаклан шотленыт (В. В. Закиев), буртаслан (В. А. Васильев), булгарлан шотленыт. Мишар-влак посна калык семын XIV - XVI курымышто Касимовский ханствыште шочыныт. Башкортостанышке мишар-влак XVI курымын кокымшо пелыштыже, руш-влакын Озаҥ ханствым сеҥен налмекышт толыныт. Нуно крепость олаште да приграничный укрепленный линийлаште служивый лийын служитленыт. Мишар-влакын кугу ужашыже башкир-влакын вотчинный мландыште припущенник семын вераҥыныт. Татар АССР ышталтме деч вара мищар-влакым татар наций коклашке пуртеныт. Советский переписьлаште мишар-влакым татар манын возеныт.

Моло калык-влакын чотышт 1897 ийысе перепись почеш Уфимский губернийыште 5 тўжем деч шагал лийыныт. Украин-влак - 4996 еҥ, латыш - 3873, немец - 1082, поляк - 956, еврей - 634, эстон - 617, белорус - 505.

Можо оҥай, перепись годым 2070 еҥ шочмо йылмылан туркменскийым, 521 еҥ турецкийым шотленыт. Тиде фактым умбакыже шымлаш кўлеш. Турецкий йылмым кызытсе турецкий йылме огыл, а тюркский манын умылыман. Вет дореволюционный этнографический йылмыште «турецкий» мут «тюркский» термин олмеш кучылталтын.

Тыге, 1897 ийысе перепись почеш Уфимский губернийыште эн шуко чотан этнослан башкир-влак шотлалтыныт - 40,98 процент (899910 еҥ). Башкир-влак эн шуко Белебей (53,78 процент) да Бирский (52,69 процент) уездлаште лийыныт. Моло ныл уездыште нунын чотышт руш деч вара кокымшо лийын. Уфимский губернийыште башкир-влак 30,7 процент, Мензелинскеий уездыште - 32,38 процент, Златоустовский - 27,69 процент, Стерлитамакский - 35,37 процент лийыныт.

Кокымшо верым Уфимский губернийыште руш-влак налыныт. Нунын чотышто 37,97 процент лийын (834135 еҥ). Руш-влак Златоустоский (65,58 процент) Уфимский (61,64 процент) уездлаште лийыныт. Тыгак Стерлитамак да Мензелинский уездлаште руш-влакын чотышт шуко лийын. Бирский ден Белебей уездлаште нуно кокымшо верым налыныт.

1897 ийысе перепись почеш Уфимский губернийыште татар-влакын чотышт 8,41 процент (184817) лийын. Бирский уездыште нунын чотышт ик процентыш шуын огыл - 0,47%.

Тыгеракын Россий империйыште 1897 ийысе Икымше всеобщий калык перепись Уфимский губернийыште этно-демократический процессым шымлаш оҥай.

А. ЯРМУЛЛИН, БР-се Национальный архивын отдел вуйлатышыже.