Илыш философий

Илыш философий

Ожнырак Пӱрӧ районысо «Победа» газетыште М. Ивановын Старцевмыт ача ден эргыже нерген очеркше савыкталтын улмаш. Михаил Иванович очеркым утларакшым кугурак Старцевын мутшо почеш возен. Совет Союзын Геройжо Александр Петрович Старцевым тудо шкеже 1983 ий декабрьыште гына вашлийын. 1984 ийыште Михаил Ивановын «Артиллерист, сын артиллериста» очеркше Р. Хазиахметов ямдылыме «Очерк-влак сборникышке» пурен. Тиде книгашке Башкирий гыч Совет Союзын Геройжо-влак нерген очерк-влакым чумырымо улмаш.

М. Иванов очеркыштыже тыглай совет еҥын илыш-корныж дене палдарен. Таче тудын нерген очеркым возаш кодеш. Тудын кочаже пычкемыш марий лийын. Ӱмыржӧ мучко мланде пашам да чодыра пашам ыштен. Тидлан кӧра патыр гай виян да таза лийын. Михаил Ивановичат физкультур да спорт дене пеҥгыде кылым кучен: кечын гирьым нӧлтен, нуным чулымын кӱшкӧ кышкен. Гирьже-влак вичаште але мартеат шогат. Икманаш, М. Иванов таза илышым илен: аракам йӱын да тамакам шупшын огыл, уда мутшымат нигӧ колын огыл.

Михаил изинек имне-влакым йӧратен. Нуным эре алал кумылын да тыршен кычкен – чыла тӧрлен, кӱлеш семын кылден. Тидлан тудым кугурак-влак туныктеныт. Кугуракше годым чӱчкыдын фронтыш колташ сапӱзгарым урген. М. Иванов изинек иктым ушышкыжо шотыш налын кушкын – илышыште айда-лийже койыш пеҥгыдын мутым кучаш тарата. Сандене кеч-могай пашамат тӱҥалтыш гыч мучаш марте кӱлеш семын ыштыман. Ешыштыже пашам ышташ изинек туныктеныт. Йоча-влак ондак пакчам эскереныт – чыве пурен гын, поктен луктыныт, варажым сӧснам кӱтеныт. Кугыеҥ-влак дене пырля пакчаште да пасушто шўкым сомыленыт, шурнывуйым погеныт, шыжым шке пакчаштышт да колхоз пасушто пареҥгым луктыныт.

Михаил Ивановичын илышыже виш книга гай. Ик лаштыкыштыже - периодический печать: очеркше, статьяже, ойлымашыже-влак (кужу жап Мишкан районысо «Дружба» да Пӱрӧ районысо «Победа» газет-влакын редакторышт лийын), вес лаштыкыштыже – педагогический да научный паша (философий наука кандидат, доцент, Пӱрӧ оласе педагогический институтышто философий да социально-экономический наука-влак кандидат лийын).

Ачаж ден аваже Михаиллан кочажын лӱмжым пуэныт. Михаил кочаже пеҥгыде кресаньык лийын. Тудын ныл икшывыже улмаш: Иван эргыже да кум ӱдыржӧ.

Иван Михайлович Михайлов 1908 ийыште Уялыште шочын. 1925 ийыште Мишкан селасе кыдалаш школым тунем пытарен. Школ деч вара паша профессийым налын – мастер-мостостроитель лийын. Мишкан корно участкыште ыштен, районын йӱд-эрвел ужашыжым обслуживатлен. Марлан Уял гычак Сайналче Асмаевнам (1906-1978, ўдыр фамилийже – Асмаева) налын. Сайналче Асмаевна шочмо ялыштыжак 4 классым тунемын. Ту жапыште школышто чыла предметымат марла туныктеныт. Пеш эр пасу пашам ышташ тӱҥалын. Ялыште колхозым ыштымеке, тудлан «Уял» лӱмым пуымо. Колхоз кум бригада гыч шоген. С. Асмаева 15 ий ий кокымшо бригадын бригадирже лийын ыштен. Колхозник-влаклан начальникат, воспитателят, йолташат лийын. Мутым кучаш кӱлмӧ деч лӱдын огыл, эре чолга да чулым лийын.

Вате ден марий ик жап гыч пӧртым чоҥеныт. Нунын ныл икшывышт шочын: Михаил, Василий, Зоя, Владимир.

Кугу Отечественный сар тӱҥалмеке, 1941 ийыште, И. Михайлов фронтыш каен. Полковый повар лийын, Москвам аралымаште кредалын. Ту жапыште Москва воктене эн неле кредалмаш гӱжлен – тушман элнан столицыжым налаш тыршен. Сандене повар-влакланат чӱчкыдын кидышкышт винтовкым налаш пернен. Ик кредалмаште И. Михайловын илышыже лугыч лийын, тудо 1942 ийыште 34 ияш улмыж годым колен.

Сар деч вара Сайналче ныл икшывыжымат ӱстел йыр шынден да еш кӧргысӧ каҥашымашым эртарен – ончыкыжым кузерак илыман рашемденыт.

Михаил 12 ияшыж гычак колхозышто кугыеҥ-влак дене пырля пашам ыштен. Тудо пеҥгыдын каласен: «Мый школыш каем, тунемам, сай образованийым налам да чылалан полшаш тӱҥалам». Зоя ден Владимир тунам пеш изи лийыныт. Василий ешыште кугураклан кодмыжым умылен да пашам ышташ келшен (ончыкыжым тудат тунемын кертын – Пӱрӧ оласе пединститутышто физматым заочно пытарен). Ик жап Михаил ден Василий Пӱрӧ олаште иленыт. Авашт Василий дене илен. Но Василий, пенсийыш лекмекыже, шочмо ялышкыже пӧртылын. Тудын дене пырля ватыж ден аважат пӧртылыныт. Сайналче колымеке, тудым Уял шӱгарлаште тойымо. Василийын Анна Ибулаевна Иванова (1932) ватыже кызыт Мишкан селаште Юрий эргыж дене ила.

Иван ден Сайналчын Зоя ўдырышт 1932 ийыште шочын. Тудо Уфа оласе Башкирский государственный университетым тунем пытарен да кужу жап Мишкан кыдалаш школышто историйым туныктен. Пашам сайын ыштымыжлан «Башкортостан Республикын заслуженный туныктышыжо» лӱм дене палемдалтын. Анатолий Николаевич Кидалашевлан марлан лектын. Тудет Уфа олаште партийный школым пытарен, тӱрлӧ вере вуйлатыше лийын ыштен, жапыштыже КПСС райкомын секретарьжылан сайлалтын.

Михаил Иванов, Мишкан селасе кыдалаш школым тунем пытарымеке, Уфа оласе высший партийный школыш тунемаш пурен. 1960 ий 3 августышто тудым Мишкан районысо «За коммунизм» газетын редакторжылан шогалтеныт, а Я. Агеевым ответсвенный секретарьлан кусареныт. Тиде ийыштак школ пашашке серыш отдел вуйлатыше Л. Каренгина куснен, вес ийлан редакций гыч Л. Ерикеев ден С. Самойлова каеныт. Редакторын заместительжылан ту ийыште, партий райкомын пунчалже почеш, Анатолий Апаевым шогалтыме.

1962 ий майыште, район-влакым ушен кугемдаш тӱҥалмеке, Мишкан районысо газетым Пӱрӧ районысо «Победа» газет дене ушымо. Кок ий гыч «Победа» газетын тӱҥ редакторжо Перчаткин Пӱрӧ ола гыч кая да тудын олмеш Михаил Иванов кодеш.

Михаил Ивановичын Мария Кузьминична ватыже 1940 ийыште Новтроицкий ялыште шочын. Тудын ачаже, Кузьма Иванович Фурзинов (1900-1961) Йошкар-Ола гыч лийын. Башкирийышке ссылкышке колталтын улмаш. 1942 ий гыч тудо паша армийыште – секретный заводышто пашам ыштен. Ватыж дене кужу жап илен огыл, но ӱдыржӧ-влакым туныкташ оксам колтен шоген. Мариян аваже, Анна Андреевна Черноколпакова (1900-1985), Новотроицкий ялыште шочын-кушкын. Безграмотностьым ликвидироватлыме программа (ликбез) почеш кум ий тунемын. Чапаев лӱмеш колхозышто пашам ыштен. Варажым – верысе совхозышто.

Кузьма ден Аннан Мария ӱдырышт школышко иктаҥашыже-влак дене пырля каен кертын огыл – чияш вургемже уке улмаш. Вургемым налмеке, 25 километр тораште верланыше школышко алал кумылын коштын. Школым пытарымеке, умбакыже тунемаш каен да сай образованийым налын. Илыш корныштыжо Михаил Ивановичым вашлийын да тудын ӱшанле пелашыже лийын.

Теве мом ойла шкенжын пелашыже нерген Мария Кузьминична: «Михаил пошкырт-влак коклаште пошкыртла мурым мурен кертын, тотар-влак дене тотарла ойлен, шке шочшыжо-влак дене – марла. Шкетан ден Яныш Ялкайнын ятыр почеламутыштым наизусть пален да сылнын лудын. Шольыжын пелашыж дене пырля, тудет немыч йылмым туныктен, немычла почеламут-влакым наизусть лудын. Ик йылме гыч вес йылмышке куштылгын куснен, кажне йылмын поянлыкше дене кугешнен моштен. Чылаже 6 йылмым сайын пален. Лариса ӱдырна дене пырля романс-влакым тунемын, нуно коктын кок йӱк дене муреныт. Кажне студентшым пагален да полшаш тыршен, предметшым уданрак паленыт гынат, стипендийым налын кертышт манын, нылытан марте шӱдыралташ тыршен».

Мария ден Михаил Ивановмытын кок ӱдырышт шочын: Лариса (1961-2020) ден Оксана (1971). Нуно ача-аваштын пашаштым умбакыже шуяш кумылаҥыныт. Лариса Михайловна философий наука кандидат, ачаже ыштыме кафедрын доцентше лийын. Оксана Михайловна философий наука доктор, Уфа оласе БГПУ-н профессоржо улеш. Нуно Мария Кузьминична ден Михаил Ивановичлан 6 уныкам пӧлекленыт: Юлиям, Михаилым, Даринам, Ильдарым, Маргаритам, Мариям. «Нуно мландӱмбалне тыныслык ден пиалым чоҥаш шочыныт да кушкыт», - возен М. Иванов шкенжын уныкаже-влак нерген ик очеркыштыже.

Кугурак тукымын эстафетыжым Лариса ден Оксанан Эвелина Владимировна родо-шочшыштат налын – тудо йоча-влакым селаште туныкта.

Михаил Ивановичын изирак Владимир шольыжо (1938), Мишкан кыдалаш школым тунем пытарымеке, Уфа оласе нефтяной техникумым пытарен. 4 ий Тихоокеанский флотышто служитлен. Варажым Пўрє оласе физико-математический факультетым заочно пытарен. Мишкан селасе кандашияш школышто да Уялысе школышто физика ден математикым туныктен.

Владимирын пелашыже – Нина Каниевна (ӱдыр фамилийже – Каниева). Тудо Уялыштак шочын-кушкын. Мишкан кыдалаш школым тунем пытарымеке, Марий государственный университетыште - руш йылме да литератур факультетым пытарен. Мишкан кандашияш школышто немыч йылмым туныктен, 2 №-ан Мишкан кыдалаш школышто да Уялысе школышто – руш йылме да литературым. Нуно коктын кум икшывым ончен куштеныт: Татьянам, Александрым, Эвелинам. Шочмо сурт олмыштышт у пӧртым чоҥеныт. Марий йӱла ден еш йўлам арален илат.

Пагалыме марий-влак, шкендан вождам арален илыза да тудым келгынрак палаш тыршыза. Илыш – тиде пушеҥге, лышташыже-влак – у тукым, вожшо – кугезе тукым. Эртышым шымлымаш мыланна вияҥаш полша, мемнам шуара, вожна мыланна ончыкыжым илаш вий ден куатым пуэн шога. Вожна йомеш гын, меат кошкена.

Лена ХАКОВА.