Инак эҥер нерген

Инак эҥер нерген

Изи Инак Ирсай да Мишкан воктеч йога, Кугу Инак – Мишкан курык вес могырно. Могай Инакше вара могайшке йоген пура? Лӱмыштым шотыш налаш гын, Кугу Инак Изи Инакын вўдшым налеш. Но калык коклаште, поснак – Мишканыште, мӧҥгешла шонышо-влакат улыт.

Мишкан воктене Инак эҥер гына йога. Тыште икымше илем 300 ий наре ончыч шочын (тиде Шигаман илем ден Мишкан коклаште кылым рашемдыме огыл, - ред.). Мишкан селаште шочын-кушшо-влакын йоча жапышт лач тиде эҥер воктене эртен. Нуно тыште тўрлє модмаш дене модыныт, колым кученыт, йўштылыныт... Инак воктене идалык еда тыгак Сабантуй пайрем эрта. Икманаш, Мишкан села ден Изи Инак чак кылдалтыныт. Арам огыл Мишкан нерген мурышто муралтеш: «Чонем Инак серышке ўжеш юарлен».

Сабантуй олыкышто Инак эҥер гоч икымше пу кўварым кудлымшо ийла тўҥалтыштак ыштеныт. Ту жапыште Инакым пўаленыт да кўвар моткоч кўлын. Тулеч ончыч У Памаш ден Марий Олыкышто илыше-влак эҥер гоч шарлама (брод) гоч вонченыт. Шарлама Революционный урем мучаште лийын. Кызыт кўвар шогымо верыштат пашма лийын – тушто кок пырня киен, нуным ваш оҥа-влак дене пудалыме улмаш.

Инак гоч йолын коштмо кўвар коктыт гына лийын: тошто пу кўвар ден кызытсе кўртньӧ кўвар. Кўварым 1973 ийыште вашталтыме. Тудым НКТ пуч-влак гыч варитлыме. Кўвар пеш мотор улеш, тидлан кӧра тудым чыланат йєратен шынденыт. Йоча-влаклан веле келшен огыл. Амалже тыгай: йоча-влак кеҥежым кажне кечын кўвар гыч колым кученыт. Пу кўварыште шинчаш каньыле лийын, а кўртньӧ кўварыште – то йўштӧ, то шокшо. Эше шинчаш перил-влак пулаштареныт. А кол кучымаш ту жапысе йоча-влакын ик эн йӧратыме пашашт лийын.

Ту жапыште тиде кўвар гоч кугыеҥ-влак Кугу Инакыш колым кучаш коштыныт. Йоча-влак тидын годым шке коклаштышт шып ойленыт: «Кугу Инакыш кол кучаш каят. Кугу колым кучен кондат». Курык гоч волышым ужыныт гын, виклан ойленыт: «Кугу Инак гыч толыт. Кугу колым кученыт докан...». Кугу Инак изи колызо-влаклан пеш торасе, шуко да кугу колан эҥерла чучын. Йоча-влак гын тунам Изи Инакыште изи мўктӧ ден ўдыргол-влакым кучымо дене серлагеныт – ачашт ден авашт торашке колтен огытыл.

Ожно кўвар эше ик кугу рольым модын – тушто самырык ўдыр-рвезе-влак вашлийыныт. Верже тидлан пеш келшыше лийын: села деч мўндыр огыл, калык йӧршын уке, манаш лиеш, эҥер вес могырно йот шинча дечын самырык пўнчӧ-влак авырат. Тушто паркысыла кошташ лийын. Латвич-латшым ияш годым уремыште калык коклаште таҥла кошташ вожылынна, сандене кўвар воктене да пўнчє-влак коклаште вашлийынна.

Кўварым властят єрдыжеш коден огыл. Чоҥымо годымак тушто агитационный материалым вераҥдаш верым келшытареныт. Кўварын кок могырныжат жапыштыже агитационный материал-влак кеченыт. Партий ден коммунизм нерген, конешне, нимо лийын огыл, тушто пўртўсым аралаш да пагалаш кўлмӧ нерген возеныт. Мыланна плакатыште возымо эре чынла чучын. Но кўварысе плакатлаште возымаште йоҥылыш-влак изишак кумылым волтеныт. Мутлан, кўварын ик могырыштыжо тыге возымо лийын: «Лисное багатство пренадлежит нороду» - кажне мутышто ик йоҥылыш дене! Туге гынат тиде плакат лу утла ий – серыш ўштылтмешке кечен.

Кўвар, тудым ыштен пытарымеке, кугу приключенийыш логалын. Тиде 1976 ийыште Сабантуй пайрем годым лийын. Тиде пайремыште идалык еда эҥер ўмбалне пырня дене коштыныт – сер гыч тудын эҥер ўмбалне кечыше мучашкыже шуаш да савырнен толаш кўлын. А пырня аҥысыр, ночко да чыла могыркат лўшкалтеш. Ятыр еҥже, поснак – изишак подылшо-влак, пырня гыч вўдышкӧ шуҥгалтыныт. Тидлан ончышо-влак моткоч куаненыт. Икманаш, атракцион ятыр еҥлан куаным конден. А ту ийыште тиде пырням эҥерын йўдвел могырныжо вераҥденыт улмаш. Пырня дене коштшо-влак кўвар гычын эн сайын койыныт. Тидлан кӧра чыланат тушко кўзен шогалыныт. А кўвар кычыртатен-кычыртатен да пел могыржо вўдышкє волен каен. Пайремын организаторжо-влак физикын законжым шотыш налын огытыл – чыланат кўварын пел могыркыжо шогалмеке, тудо нелгытым чытен огыл. Икманаш, тиде пайремыште пырня дене коштшо-влаклан веле огыл юалге Инак вўдыштӧ йўштыл лекташ пернен. Да вўдышкӧ нуно шке веле огыл – пайрем вургем да Сабантуйышто налме тўрлӧ сатушт дене пырля логалыныт. Вўдышкӧ иканаште кокшўдӧ-кумшўдӧ наре еҥ шуҥгалтын. Юмылан тау, вўдыш нигӧ пурен каен колен огыл, но событий тушко логалше кажне еҥын шарнымашешыже курымешлан кодын. Тудым нимогай атракцион дене таҥастараш ок лий!

Варажым, пайрем деч вара, кўварым трактор-влак дене серышке шўдырен луктыныт да кеҥеж гочлан тушанак коденыт. А йоген кайыше тўрлӧ вургемым Инак эҥерыште тиде случай деч икмыняр кече варат тўрлӧ вере «кученыт».

Кўварын тыгак «криминальный», чын лияш гын – изи закон пудыртымаш дене кылдалтше, историйжат поян. Тиде кўвар гоч лектын Госавтоинспекций (ГАИ) пашаеҥ-влак дечын мотоциклист-влак шылыныт. Канде-нарынче тўсан, неле, коляскан милиций «Урал» тиде кўвар гыч лектын кертын огыл, а «Минск» але «Восход» куштылгын лектыныт. А мотоциклист-влак тунам моткоч шукын лийыныт, нунын кокла гыч пелыжын мотоцикллан номерже лийын огыл, вес пелыжын – праваже. Южыжо права деч, номер деч поснат коштын. Милиций кидыш логалдымашын, нуно лач тиде кўвар гоч лектын кудалыныт. Но эре шылын кертын огытыл, шагал огыл мотоциклистше ГАИ-н кидышкыже логалын. Нуным, конешне, утыж дене кугу наказаний вучен огыл, но кӧн кеч ик кечылан казаматыш логалмыже шуэш?

Икманаш, кызыт тиде кўварын илышыже ожсо гай оҥай да йомартле огыл. У Памаш ялыште илыше-влак ынде шочмо ялышкышт Мишкан гыч тиде кўвар гоч йолын огыл, а машина дене коштыт. Кӧн машинаже уке – такси дене каят. Колызо-влакат пеш огыт кошт – Кугу Инак калыкым кол поянлыкше дене ӧрыктарен ок керт да ок сымыстаре. Мотоциклист-влак кодын огытыл, кызыт ГИБДД пашаеҥ-влак дечат шылын кошташ йӧнан огыл – кучалтат гын, кугу деч кугу штрафым пыштат. Тудым совет жапысе штраф дене таҥасатараш ок лий. Калык кўварыште Сабантуй пайрем годым гына погына. Тунам веле кўвар шкенжын кўлешан да пагалыме улмыжым шижеш. Тиде кўвар эше мыняр ий шога? Тидым нигӧ ок пале. Тудо кўртньӧ гыч ышталтын, тугеже ўмыржӧ кужу лийшаш. Чиялтен да эрыктен шогет гын, Изи Инакын кок сержым да эртыше ден кызытсе жапым ик курым огыл ушен шогаш тўҥалеш.

Кызытсе пўят Мишкан села воктене Инакыште икымше огыл. Эртыше курым покшелне Мишкан села воктене изирак пўя ден вўд вакш лийыныт. Нуно кызытсе Подстанций деч тораште огыл верланеныт. Вўд вакш ожно кугурак кажне ялыште лийын. Мутлан, У Памаш воктене - Кугу Инакыште, Кемий воктене - Пўрӧвўдыштӧ (икмыняр ий гыч Кемий ГЭС-ым лач тиде пўя ден вакш олмышто чоҥеныт), Памашыште – ер ден Пўрӧвўд коклаште. Тыгай вакш Мишкан воктенат лийын. Тушто верысе калык шурным йоҥыштен.

Кокымшо пўям витлымше ийла кыдалне Красноармейский да Кооперативный урем-влак коклаште пўялыме. Курык тунам эше чара лийын, рок ден ошмам бульдозер-влак дене тушечын шўкен волтымо. Пўяште вўдлан йогаш кугу пуч лийдымылан кєра, вўд писын ташлен да пўям мушкаш тўҥалын. Тидлан кӧра пўян ик морыштыжо имне плуг дене арыкым кореныт. Вўд тушечын йогаш тўҥалын да ик жап гыч шкаланже у корным ыштен. Тошто корнешыже гын шудо кушкын. Кокымшо пўя эше мо дене палыме улеш. Ныллымше ийла мучаште тиде верыште геолог-влак буритлен коштыныт да буритлыме верыштышт НКТ пучым шынден коденыт.

Тыге артезианский скважина шочын. Вўд тушечын фонтан гыч лекмыла лектын. Тиде памашке уло Мишкан калык вўдлан коштын. Сабантуй годым еҥ-влак вўдым йўаш чыланат тушко миеныт – верже олык деч мўндыр огыл. Но пўям пўялымеке, памаш вўд йымалан кодын. Тидлан кӧра тиде памаш нерген шагал еҥ шарна.

Ик жап гыч пўям кызытсе верыште пўялыме. Тидлан кӧра Сабантуй олыкышто вўд палын артен да калыклан вўд гоч вончаш кўвар кўлеш лийын. Тиде 1960-1961 ийлаште лийын. Тылеч ончыч эҥер гоч кок пырня дене ыштыме пашма гоч вонченыт. Нуным оҥа-влак дене пудален ушымо лийын. Вўд нӧлталалтмеке, тошто пашма гоч вончаш йӧн йомын, а корно У Памаш ялыш лач тиде пашма гоч каен. Тидлан кӧра тиде верыште у кўварым чоҥаш кўлын. Тудым кугу пырня-влак дене сайын чоҥымо, кўвар кум лукан фигура сынан лийын. Тыршен ыштымылан кӧра пу кўвар ятыр ий шоген. Кўварым чоҥымеке, У Памаш ял калыклан Мишканыш да мӧҥгеш кошташыже каньыле лийын. Кўвар мишкан йоча-влакланат моткоч келшен: тушечын вўдыш тӧрштылыныт, колым кученыт.

1959 ийыште Мишкан курыкышто пўнчӧ-влакым шындаш тўҥалме. Кўвар вес могырысо йолгорнын кок могырныжат калыклан кошташыже кумда верым кодымо. Тиде корно пўнчерым кок ужашлан шелын. Тудын пел могыржо Подстанций марте шуйна, вес могыржо - Уял марте.

Кызыт пўя села тўрыштак улеш – Пушкин урем тушко изишлан гына ок шу. Шымлымше ийлаште тиде олмышто яра вер лийын, пўя деч ӧрдыжтӧ огыл калык шўкым кышкен. Тудым кажне ийын йўлатеныт. Пўяште йоча-влак кеҥеж гоч йўштылыныт. Вўд погынымо могырыштыжо веле огыл, вес могырныжат. Тушто, вўд пуч гыч чарныде йогымылан кӧра, кугу лаке лийын. Чолга йоча-влак тиде пуч кӧргӧ гыч ийын лектыныт да лакышке вўд дене пырля шуҥгалтыныт. Тыгай подвигым моло йоча-влак эре рўж кычкырен акленыт. Кастене пўя воктене самырык-влак погыненыт да тулото йыр шинченыт. Тушто нуно жапым йомартлын эртареныт. Коклан рвезе-влак ачаштын папиросыштым шолып шупшыныт. Ик ий мода каен – рвезе-влак чифирым шолтен йўыныт. Тидлан ик рвезе туныктен - шукерте огыл тюрьма гыч тудын изаже толын улмаш. Икманаш, Совет Союзыштат йоча-влак чыланат примерный пионер лийын огытыл. Кугурак-влакымат чылаштымат чын комсомолец манаш неле лийын.

Инак эҥер курык тўр дене йогымылан кєра тудым пўялаш неле лийын огыл. Курык известняк гыч улеш, а тудет ненче дечын изишлан гына ударак. Пўя ваштареш курыкышто пўртўс корем уло, тудын воктенже – айдеме кид дене ыштыме корем. Кокымшо корем лач пўям пўялыме годым шочын.

Совет жапыште шыжым пўя гыч вўдым, шошо вўд ынже муш манын, йоктарен колтеныт. Шошым, Сабантуй деч ончыч арыкым уэшын петыреныт – вўд ик арняште погынен. Южо ий пўя шыже марте сайын шоген, но коклан Сабантуй деч вара кугу йўр-влак тудым кок-кум арня гыч мушкыныт. Тыгай ийлаште Инакыште вўд вашке шагалемын да корем гай гына койын, тудым угыч пўялен огытыл. Коклан пўя кеҥеж гоч сайын шоген, но шыжым, вашке кылмыктымылан кєра, арыкым жапыштыже корен шуктен огытыл. Тыгай ийыште пўяште ий теле гоч лийын. Йоча-влак тидлан моткоч куаненыт – тушто ийым эрыктеныт да хоккей дене модыныт. Колызо-влакланат тыгай ий куаным кунден – нуно тушто колым теле гоч кученыт. Утларакшым – Ош кў воктене. Тушто вер эн келге лийын да памаш-влак шолын лектыныт. Тиде верыште мокшынчат пижын.

Кол, конешне, Инакын мучкыж дене лийын, но пўяште тудо эре шукырак улмаш. Ожно тыште олаҥгым, нужголым, шереҥгым кученыт. Пытартыш ийлаште карп ден карака-влак шарленыт. Нуным еҥ-влак колтеныт, ожно лийын огытыл. Ожнат, кызытат Инак серыште шинчыше колызо-влакым кажне кечын ужаш лиеш. Кызыт утларакшым тыгыде каракам кучат. Уста колызо-влаклан коклан карп, нужгол пижыт. 2017 ийыште Инакыште кеҥеж гоч тыгыде шереҥге-влак пижыныт, а вот олаҥгым кужу жап ужмо огыл. Пўя воктене сайын каналташ лиеш. Тыште мотор – Инак вес могырно сылне пўнчер кушкеш. Еҥ-влак тушко чўчкыдын мият. Шукын икшывывштымат намият да пўртўс лоҥгаште канат. Ожно телым, коклан – кызытат, йоча-влак курык гыч кумылын издер дене мунчалтат ыле. Икманаш, ожнырак, кунам Интернет ден шўдӧ утла телеканал лийын огытыл, йоча-влак телыже-кеҥежше тиде курыкышто жапым эртареныт. Курык ден пўя ту жапысе йоча-влакын эн йєратыме верышт лийын.

Инакыште ятыр оҥай вер уло. Южо вержым колызо-влак йӧратат, южыжым – канаш мийыше-влак. Ик тыгай сылне да оҥай вер Айбылат деч тораште огыл уло да «скважина воктене» манылтеш. Витле ий ончыч тушто сер деч тораште огыл скважиным буритленыт. Вўд тўшечын але мартеат шолын лектеш да эҥерыш йоген вола. Вийже кугу, секундышто ятыр литр лектеш. Мыняржым нигӧ раш ок пале.

Тиде скважиным молан буритленыт? Вашмутым нигє раш ок пале, тогдаяш гына кодеш. Очыни геолог-влак тиде вер-шӧрыштӧ шымлымаш пашам эртареныт. Икте раш – скважиным вўдлан верч буритлен огытыл – вўд тушто так гына лектын шинча да эҥерыш йоген пура. Ожно тиде скважина ятырлан кугу лийын – метрат пеле наре диаметран пырдыжше тора гычак койын, кызыт тудо памаш гай гына коеш. Ме, лу ияш йоча-влак, шолын лекше вўд пучышко ончымына годым шуй чучын. Келгытше нимучашдымыла койын. Икана ме пел литран кленчам налынна, вўдым теменна да пучыш чыкенна. Тиде кленча эркын-эркын вўд йымаке волен каен да кужу жап койын. А вот кленчаш шпагатым але моло вичкыж кандырам кылдаш да келгытшым висаш уш-акылна ситен огыл.

Кугу Инак воктенат, ожсо Марий Олык олмо деч тораште огыл, кандашлымше ийлаште скважиным буритленыт ыле. Но ик жап гыч тиде скважинын рожшым бетон дене петыреныт. А Айбылат воктенсе скважина кызытат калыкым куандара, вўдшє телыже-кеҥежше Инак эҥерым пойдара. Тушто вер-шєр моткоч мотор. Скважина воктене сер тура, тушто мотор алан шарлен, ўлнє – кумда агур. Эҥер вес могырно чодыра шарлен. Кўрзе могырно Инак кадырга. Ожно, кунам пасула чыла ўдалтыныт да вольык шуко лийын, шудо олыкышто кушкын кертын огыл – кўтў газонокосилка дечынат писынрак кочкын. Кызыт чыла вереат кужу шудо кушкеш, сандене пўртўс тунаре мотор ок чуч. Туге гынат, вер-шєр калыклан келша, машина корно нигунам ок пыте. Эше икте куандара – тиде верыште эре ару. Калык олян-олян арулыкым эскераш тунемеш, шуко еҥже шкенжын почеш веле огыл, еҥ почешат шўкым погестарен кода. А молыча арулыкым кучаш ок лий. Икманаш арулык тушто озалана, кушто огыт шўклє. Тидым ышташ вет неле огыл – пелен ик кок яра пакетым гына налаш кўлеш да ярсыше тара ден пакет-влакым урна марте пыштен наҥгаяш.

Колымат тиде верыште ожно шуко кученыт. Кызытат скважина воктене кугу колым кучышо-влак улыт. Икте, пуш гыч спиннингым кышкен, нужголым кучышым манеш, весе – тумыголым. Тиде верыште мокшынчо-влакат улыт. Но тиде колым мемнан дене чылан посна огыт кучо. Тудет коклан, колызым куандарен, нужголым кучымо годым пижеш...

Ожно Инакыште мучкыж дене рак пеш шуко ыле. Турарак серлаште нунын рожышт ятыр лийын. Ме кидым тыгай рожышко шекланенрак чыкенна – парням кыстыра гын, ой, кузе коршта! Виклан пален налат - тушто ала-мо уло. Ынде у закон почеш ракым кид дене кучаш ок лий, а мыланна тиде паша моткоч оҥай лийын. Ракым икымше гана кучымо годым гына лўдыкшє, варажым тунемалтеш. Нуным кучымо годым тўҥжє парня-влакым пырля кучыман. Рожышто рак уло гын, тудо виклан кидым качыж дене кыстыра. А качыже карум пуаш эре ямде. Ракын рожышто улмыжо лач тыге пале лиеш. Улыжым рашемдымеке, ракым виклан кок качыж гычат кучаш да писын шўдырен лукташ кўлеш. Коклан мыланна моткоч кугу рак логалын. Тыгайжым кочкаш налынна, а тыгыдыжым мєҥгеш вўдыш колтенна. Но ик жап гыч Инакыште рак-влак пытышт. Кандашлымше ийлаште колхоз ден совхозлаште минерал ўяҥдыш ден ядохимикат-влакым кумдан кучылташ тўҥальыч. Йўр-влак чыла тиде аярым эҥерыш мушкын волтеныт. Инак вўдым тыгак эҥер воктене верланыше ферма-влак лавыртеныт. Теве тыге: кунам ял озанлык вияҥеш, пўртўс палын локталтеш. А индешлымше ийлаште, колхоз ден совхоз-влак шаланымеке, пўртўс аруэмаш тўҥале: эҥерлаште кол уэшын артыш, кайык-влак вўд воктеке тольыч, коклан Инакыште рак-влакат койыт.

Кызыт Мишкан селалан сылнылыкым Изи Инак эҥер ден курыкышто кушшо пўнчер пуэн шогат. Шымлымше-кандашлымше ийлаштат тыгак лийын. Но шындыме чодыра утыр кушкеш, пўнчє-влак кавашке утыр шуйнат. Инак серыште мучкыж дене шартне, ўепу да моло воштыр-влак кушкыт. Пўяште ынде кеҥеж гоч ийын коштшо комбо ден лудо-влакат огыт кой. Поснак Сабантуй олык вашталтын. Ожно олыкышто изирак канде тўсан трибуна, кудыжо ятыр ий шоген, да воктенже, футбол пасу йыр, теҥгыл-влак веле лийыныт. Эше - футбол пасун капкаже-влак, мешак дене кредалше-влаклан пырня. Ынде олыкышто ятыр зданий шога. Эн кугужо – «Триумф» паралимпийский рўдер. Тушто бассейн йотке уло. Ме йочана годым тыште тыгай комплекс чоҥалтеш манын шоналтенат огынал. Кўвар гына вашталтде кодын, тудо гына жап дене пеҥгыдын кучедалеш да эртышыште йомаш ок вашке. Тудо ынде пел курым наре Изи Инакын кок сержым ушен шога. Чын лияш гын, тудо Инакын кок сержым веле огыл – тыгак мемнан йоча жапна ден кызытсе жапым уша. А Изи Инак мыланна курымешлан йоча жапысе изи эҥерна семын кодеш.

Геннадий ЛЕГОСТАЕВ.