Родо-шочшо деке унала

Родо-шочшо деке унала

Юрий Байгуза 1957 ий 7 сентябрьыште Тӧргымдӱр ялыште Ольга ден Владимир Байгузинмыт ешыште шочын. Самырык мужырын икымше икшывышт лийын.

Юран аваже, Ольга Байгузиновна, 1937 ийыште Тӧргымдӱр ялыште шочын. 8 классым тунем пытарен. Иван изаже (1934 ийыште шочын) военныйлан тунемаш каен. Ольган аваже икана йолжым эмгатенат, кужу жап коштын кертын огыл. Чыла сурт сомыл Ольган вачӱмбакыже возын. Тыгодымак колхоз пашашкат кошташ жапым муын. Пашам йӧратымыже да изинек ушан-шотан улмыжо тудлан вий-куатым ешарен.

Ольган аваже, Юран куваваже - Алтиба Якитовна. Тудо 1909 ий 10 сентябрьыште Тӧргымдӱр ялыштак шуко икшыван Якет ден Алина Якуповмыт ешыште шочын. Ешыште 9 икшыве лийын: Алкима - 1908 ий, Алтиба - 1909 ий, Дмитрий - 1912 ий, Николай - 1913 ий, Анюта - 1914 ий, Яков - 1918 ий, Михаил - 1920 ий, Меҥсыле - 1925 ий, Павел - 1928 ий. Алтиба 2 класс образованиян гына лийын. Тудо 2002 ийыште колен, Марий Эл, Медведево районысо Сенькан ял шӱгарыште тоялтын.

Ольган ачаже, Юран кочаже, Байметов Байгуза Байметович 1912 ийыште шочын. Тымбай школын директоржо лийын. Паша дене Уфашке йолын коштын. 1937 ийыште 27 ияш пӧръеҥым финн сарыш налыныт. 1941 ийыште Уфашке самырык салтак-влакым налаш толын (Кугу Отечественный сар тӱҥалын). Но мӧҥгыжӧ логал кертын огыл. Фронтышто разведчик лийын, лейтенант. 1942 ийыште колен.

Тверь областьыште (тунам Калининский область) иза-шольӧ шӱгареш тоялтын. Байгузан аваже Кульчубай ял гыч Кантин

ӱдыржӧ Сулий лийын. Тудо Тӧргымдӱр марийлан марлан лектын. Сулиймыт кугу пу пӧртыштӧ иленыт, имньышт, икмыняр ушкалышт лийын. Сулий ялыште мӱшкыран ӱдырамаш-влаклан азам ышташ полшен, черле-влакым эмлен. Кугыеҥ-влак пасу пашашке кайыме годым нунын пӧртеш изи йоча-влакым коденыт, нунылан чойн подеш пучымышым шолтеныт. Сулийын кок эргыже - Байгуза ден Айгуза лийыныт. Байгузан кок эрге - Иван ден Ольга лийыныт, Айгузан Альберт эргыже

кушкын. Альберт изинекак тулыкеш кодын. Икана паша деч вара Сулий кылмен черланен. Ик арня вакшыште киен. Кугезе уныкаже Ларисан шарнымыж почеш, Сулий колышаш годым шуко еҥ чумырген. Кенета пєрт пычкемышалтын, а вара пеш чот волгалт каен. Сулий колен.

Алтиба куваважым Лариса (Юран шочмо шӱжарже) Марий Элыш 1996 ийыште конден. Юрий Байгуза Кугу Соказа кыдалаш школым 1977 ийыште тунем пытарен да тиде ийыштак Марий государственный университетын историко-филологический факультетышке тунемаш пурен. 1978 ийыште Москвашке А. М. Горький лӱмеш литературный институтыш кусарыме пашалан рвезе-ӱдыр-влакым колтеныт. Университетын икымше курсшым пытарыше Юра тушко логалын. Юра дене пырля Володя Козлов, Игорь Андреев, Соня Манаева да молат лийыныт. 1978-1983 ийлаште Москваште тунемын.

Паша корныжым Марий комсомол обкомын библиотекарьже гыч тӱҥалын. 1984 ий январь гыч «Ямде лий» газетыш куснен. Тиде ийынак шыжым Совет Армий радамыш каен. Армий деч вара уэш газетышкак пӧртылын. 1991 ийыште Марий Элыште чолга марий рвезе-влакын тыршымыштлан кӧра «Кугарня» газет лекташ тӱҥалын. Нине рвезе-влак коклаште иктыже Юра лийын. Газет лекташ тӱҥалмеке, моло йолташыже-влак дене пырля Юра «Кугарняшке» куснен. Редакторлан мишкан марий Александр Абдуловым шогалтыме. 1992 ий гыч тудын илышыже М. Шкетан театр дене чак кылдалтын. Режиссерын полышкалышыже семын пашам ыштен, театрын штатыштыже шоген.

Ю. Байгуза сылнымутым возаш школышто тунеммыж годымак тӱҥалын. Возымо почеламутшо, изи заметкыже-влак «Ямде лий» (Йошкар-Ола), «Ленинец» (Уфа) газетлаште савыкталтыныт. МарГУ-што да Литинститутышто тунеммыж годым почеламутлам возгален, калык йомак-влакым рушлашке кусарен.

Ик кугу произведенийжылан «Эмукан памаш» ойлымашыже шотлалтеш. Тудым 1990 ийыште «Саман» журналыште савыктыме. Ю. Байгуза марий сылнымутышто уста драматург семын палыме. Тудын «Порсын лӱҥгалтыш», «Поргем ӱмбалне ӱжара», «Кресӱдыр», «Шӧртньӧ лудо» пьесыже-влакым М. Шкетан театрыште шындыме. «Порсын лӱҥгалтыш» пьесыжым 2005 ийысе 11 классыште марий литератур программыш пуртымо. Кугу Соказа школышто тудлан лӱмлымӧ пусак уло. Школ зданийыште мемориальный оҥам сакыме.

Юран шӱжарже Юля (Лариса) 1961 ийыште шочын. Кызыт пелашыже Сергей Гайнетдинов дене пырля Медведево районысо Сенькан ялыште илат. Изаже нерген тудо тыгерак шарналтен ойлыш: «Мый изам деч кок ийлан изи улам. МарГУ-ш тунемаш пурымем годым изай Москваште тунемеш ыле. Тунам кок еҥлан тунемаш йӧсӧ лиеш манын, изам академическийым налнеже ыле, но мый тудлан тидым ышташ шым пу, шке тунеммым чарнышым. Вара веле, изайын колымо ийыштыже, Йошкар-Ола пединститутым заочно пытарышым. Могай философский йодышым умылен омыл, эре тудын деч йодынам.

Чыла йодышемланат тудо раш вашмутым пуэн. Изай шуко лудын. Икана Москва гыч толмыж годым йолын пуренат, книга сумкажым мӧҥгӧ конден шуктен кертын огыл, курыкеш пыштен коден. Вара веле йолташыже-влак дене миен налыныт. Стипендийжым гын, шукыжым книгам налашак веле кучылтын. Могай тӱрлӧ книга гына лийын огыл?! Пӧрт кокла темын

ыле. Изай уке лиймеке, ик кугу сумкам Пӱнчер Юрий Адрашевланат пуэн колтенам.

А кузе чот поро ыле изам! Ик ийын Сочиш семинарыш мийымыж годым сай шем модный брюкым налын. Толмыж годым Москваш йолташыж деке пурен. Тудетлан брюко келшен. Изам отказатлен кертын огыл, пуэн коден. Эргына-влак тудым чот йєратат ыле. Шкат нунылан ала-кузе койын, нунын дене жапым эртараш пеш чот йєратен, олаште тўрлє вере ужын коштыктен». Юран аваже, Ольга Байгузиновна, 83 ияш улеш гынат, эше моткоч чулым. 5 шагат эрдене кынелеш да пырыс семын шып гына коштеш. Сурт сомылым ышта. Эр кочкышым ямдыла, шке вургемжым шке мушкеш.

Лена ХАКОВА. Марий Эл, Медведево район, Сенькан ял.