Школ - мемнан шочмо пӧртна

Школ - мемнан шочмо пӧртна

19-ше курымын 60-шо ийлаштыже «Тӱҥалтыш калык училище-влак нерген положений» дене келшышын, Уфимский губернийысе яллаште земский школ-влакым почаш тӱҥалыныт. 1876-1877 ийлаште тыгай школ-влак Бирск уездысе Келтей, Акпарс, Киябак яллаште почылтыныт.

1887 ий 26 августышто Калык образований министерствын пунчалже лектеш: Бирский уездысе Чамай ял гыч инородческий училищым Чорай селашке кусараш. 1887 ий 6 ноябрьыште Чорайыште училище почылтын. Тушто 18 йоча тунемын.

Мишкан волостьышто икмыняр инородческий школ почылтын: Пӱрӧмучашыште - 1895 ийыште, Пайтараште - 1895 ийыште, Монарыште - 1897 ийыште.

Тыгеракын, Монар школын историйже 19-ше курым мучаш гыч тӱҥалеш.

Монарыште почылтшо школым эн ончыч Вавилов Иван Васильевич (тудын марий лӱмжӧ Салек Баязитович Баязитов) вуйлатен. Тудо Бирскыште учительский семинарийым тунем пытарен, тынеш пурен, фамилийжым, лўмжым, ачалўмжым вашталтен, руш ӱдырым марлан налын. Вавиловын полышкалышыже Дмитрий Петрович Петров лийын.

Икымше школын зданийже Байгаз Байметовын сурт олмыштыжо верланен. Школ пу дене чоҥымо, калай дене леведме, кок пачашан лийын.

Школын подвалыштыже овощехранилище да озанлык арверым аралыме помещений лийыныт. Икымше пачашыште учительлан да техперсоналлан пӧлем-влак лийыныт. Кокымшо пачашыште ныл класс пӧлем верланен. Школышко пошкудо Петропавловка, Пекшек, Корак ялла гыч тунемаш коштыныт.

Архивыште Бирский уездын Земский управыжын 1917 ийысе «Список начальных школ Бирского уезда по волостям» документ аралалтын. Тиде спискыште Чорай волостьышто, Монар школ пелен туныктышо Анастасия Тимофеевна Тимофеева ден Мария Моисеевна Филатован лӱмышт возалтын.

Кугу Октябрь революций деч вара школышто пашам ыштеныт: Анна Антонова (фамилийже пале огыл), Ардаш ял гыч Марфа Сергеевна Исакаева, Памаш (Яндыган) гыч Алексей Акбулатович Акбулатов, У-Эшым гыч Дигильдинов, Янаул районысо Тумна ял гыч Антонида Петровна Курочкина, Памаш гыч Анатолий Бикмурзинович Бикмурзин, Анатолий Паляев.

1930-1934 ийлаште школ зданий тоштеммылан кӧра тудым ик пачашаныш савырыме.

1939 ийыште кум эҥер (Алпияз, Шемэҥер, Изеҥер) ушнымаште кок классан зданийым чоҥымо. 1939-1941 ийлаште школышто А. Акбулатов, Валентин Акбулатов, И. И. Каликаев, Камилян Яндуганов, Аймет Байдимиров пашам ыштеныт.

Сар республикын культурыжлан кугу эҥгекым конден. Тўжем дене культура, образований пашаеҥ-влак фронтыш каеныт. Туныктышо-влакым фронтыш налмылан кӧра школлашке кыдалаш школым пытарыше самырык-влакым учительлан налыныт. Школым тунем пытарыше-влак кўчык курсышто педагогический ямдылалтмашым эртеныт.

Тунемше-влакын чияш сай вургемышт, йолчиемышт, учебный пособийышт чӱдӧ лийын. Адакшым туныктымо пашашкат кугу вашталтышым пуртымо: йоча-влак шурным погаш, пуым ямдылаш, школым олмыкташ кӱлшӧ пашалашке ушалтыныт. Тиддеч посна школьник-влак фронтовик-влакын ешыштлан полшеныт, фронтыш колташ шокшо вургемым, пєлекым погеныт.

Эльян педучилище деч вара Монар тӱҥалтыш школышто Пайрай Зайнуллиновина Зайнуллина ышташ тӱҥалын. Тудо шкеже Ардаш ял гыч лийын. Тудлан Шаде Шогертен гыч Ӱялче, Кульчубай гыч Атналче (Казналче) полышкаленыт. Пайрай 1949 ийыште совет армийын офицержылан марлан лектын да марийже дене пырля Литвашке илаш куснен. Шке шарнымаштыже тудо воза: «Школ зданий пу гыч чоҥымо, кок класс пӧлем лийын. Тушто ик жапыштак 4 класс тунемын. Школышто чылаже 75-80 йоча лийын. Мыланем 1-ше да 3-шо класслам туныкташ пуэныт, а 2-шо да 4-ше класслам Камилян Яндуганович Яндуганов туныктен. Тудак школ вуйлатыше лийын. 1942 ийыште тудым фронтышко налыныт. Мыйым школ вуйлатышылан шогалтеныт. Сар пытымешке мый ты пашам шуктенам. Сар тӱҥалме деч ончыч ялыште кугу пожар лийын. 15 сурт йӱлен. Пожарыште йӱлышӧ-влак у пӧрт-влакым чоҥен шуктен огытыл, пӧръеҥ-влакым сарыш наҥгаеныт. Еҥ-влак землянкылаште але шочшышт дене иленыт. Имне-влакымат фронтыш наҥгаеныт. Чыла паша ӱдырамаш-влак ӱмбаке возын. Мом куштымо - чыла фронтыш колталтын. Пашам ыштымылан оксам тӱлен огытыл, трудодня манмет шотлалтын, тудлан варажым изишак шурным пуэныт але пашам ыштыме годым пасушто пукшеныт. Илыш неле лийын гынат, еҥ-влак фронтлан пєлек-влакым погеныт, носким, пижым пидыныт, тамак чондайым ургеныт. Тунык- тышо-влак, сурт еда коштын, нине пєлек-влакым погеныт, военный займлан да лотерейлан подпискым ыштеныт. Школышто тетрадь-влак ситен огытыл, ме сераш ончыч кучылталтше контурный карт-влакым кучылтынна. Урок деч вара тунемше-влак кӱртньӧ пудыргым, пасум ӱяҥдаш ломыжым погеныт. Школышто хоровой кружок пашам ыштен. Торжественный мероприятий-влак годым ме клубышто выступатленна».

1958 ийыште СССР Верховный Советын «Об укреплении связи школы с жизнью и о дальнейшем развитии системы народного образования» закон лектын. Тиддеч вара шымияш всеобуч олмеш обязательный кандашияш образований пурталтеш. 1960 ийыште Монар школ кандашияшыш савырна. Школ директорлан Аймет Павлович Баязитов ышташ тӱҥалеш. Тудын специальный педагогический образованийже лийын огыл. Кандашияш школым почмылан кєра икмыняр самырык туныктышо пашаш толын. Нунын кокла гыч шукыштын педагогический образованийышт лийын огыл. Тиде - Антон Павлович Павлов, Мария Изиляевна Изиляева, Емельян Тимиряевич Тимиряев, Наталья Тимиряевна Тимиряева, Николай Кильмакаевич Кильмакаев, Нина Николаевна Николаева. Школыш куд ял гыч йоча-влак коштыныт: Монар - 53 тунемше, Корак - 11, Шаде Шогертен - 3, Нерге - 11, Пекшек - 5, Андреевка - 1.

Школын кум пу зданийже, кажныштыже куд класс пӧлем, лийын. Кок зданийже калай дене леведалтын, иктыже оҥа дене. Школым коҥгаш олтен ырыктеныт. Электричество лийын огыл, класс-влакым лампе дене волгалтарыме. Школын шке пачерже лийын, омыж дене (кияк) леведалтме. Библиотека пашам ыштен. Тушто 839 экземпляр книга лийын. Школ «Комсомольская правда», «Учительская правда», «Пионерская правда», «Ленинец», «Сельское хозяйство Башкирии», «Начальная школа» журнал-влакым налын.

Кандашияш школын икымше выпускшо 1960 ийыште лийын. Школым 12 еҥ тунем пытарен.

1961 ийыште ялыште колхозный дизельный электростанций чоҥалтын. Тудо 5 шагат эр гыч 12 шагат йӱд марте пашам ыштен. 1962 ийыште школыш электричествым пуртеныт. Тиде ийыштак колхоз школлан грузовой автомашинам пуэн.

1964 ий гыч школышто кыдалаш образованийым налаш кумылан еҥ-влаклан вечерний школ почылтын. Но тунемаш кумыланже шагал лийын.

Школышто тунемше-влак колхозлан чот полшеныт. Школ пакчаштат ял озанлык культурым куштеныт. Мутлан, 1964 ийыште школьник-влак 3 гектарыште шкаланышт шикар ревым куштеныт, колхозлан 6 гектарыште шикар ревым погаш полшеныт. Тиде сай пашалан 20 утла йоча шергакан пӧлек дене палемдалтын.

1964 ийыште школ кинофильмым ончыкташ оборудованийым налын. Тиде пашалан ответственностьым физикым туныктышо С. Я. Янгубаевлан логалын. 1969 ийыште школ икымше «Рассвет-2» телевизорым налын.

1964-1985 ийлаште Монар школым вич директор вуйлатен. Тиде - Гарей Кисатович Кибатов (1964-1966), Ямет Янышевич Янышев (1966-1968), Анна Кугубаевна Иванова (1968-1971), Александр Алексеевич Николаев (1971-1980), Никита Михайлович Михайлов (1980-1985).

И. ЗАХАРОВА.