Шочмо ялем эре ушыштем

Шочмо ялем эре ушыштем

Газетым лудамат, ужам: шоҥгырак-влак чӱчкыдын рвезе годсо жапышт, ожсо илышышт нерген возат. Тыгай статья-влак моткоч оҥай улыт. Мутлан, мый А. Игнаева ден Т. Дигитаеван шарнымашыштым, С. Салиеван почеламутшо-влакым кумылын лудам, 70 ийым темымыже лӱмеш возымо почеламутшым наизусть палем.

Тыгай статья-влакым лудым-лудымат, шкат ожсо жапем нерген возаш кумылаҥым. Тыге шочмо У Памаш ялем да йоча жапем нерген возаш шинчым. Тек пелне илыше Памаш марий-влак шке илышыштым шарналтат да ожсо илышышт кино гае шинча ончылнышт коеш.

Мый шкеже Мишкан селаште шочынам, но йоча да самырык жапем У Памаш ялыште эртен. У Памашым тыгак Курык гоч Памаш маныт.

У Памаш ял Кугу Инак воктене ямле верыште верланен. Ял лоп верыште шинча, йырым-йыр чодыра, курык, кечывалвелне Кугу Инак йога да уло-вер-шєрлан ямым пурта. Ял мучаште йӱдшӧ-кечыже изеҥер шыргыктен йога. Мемнан суртна лач тиде изеҥер воктене ыле. Тиде изеҥерет телымат огеш кылме. Туштак Йыргешке Памаш шолын лектеш. Ожно тушко ял калык мушмо вургемым шӱялташ волен. Вургем сайынрак эрныже манын, тудым пу ӱш дене кыреныт. Эҥер воктенак вӱдым йӱаш налаш вынем кӱнчалтын ыле, воктенже тамле ӱпшан тӱрлӧ шудо кушкын. Шудын ӱпшыжӧ ятыр торашке шарлен. Пелыч толшо-влак эре тушко волат ыле, нуно шудо ўпшым кужу жап ӱпшынчын шинченыт – шерышт темын кертын огыл. Туштак чайлан тӱрлӧ шудым погеныт. Толшо-влакат поген наҥгаеныт, нунылан нигє чаракым ыштен огыл – шудо пеш шуко кушкын да чылаланат ситен.

У Памаш ял ынде мемнан йоча жапысе гай огыл, уремжат вашталтын, оралте-влакат молемыныт. Кызыт вет урем дене пеш шуко машина коштеш. А ожно имне дене да йолын гына коштыныт.

60-70-ше ийлаште ялыште пеш шуко еҥ илен, калык уремыште сабантуй гай шолын, манаш лиеш. Икте Мишкан гыч толын, весе – каен, кумшо вынем деке вӱдлан волен, нылымше памаш деке вургемым шӱялташ ошкылын, визымше вӱд дене кӱзен... Уремыште нигӧ лийдыме татым мый омат шарне. Меже гын, йоча да самырык-влак, чарныде шургена ыле. Вет ту жапыште кажне суртышто 4-8 йоча дене лийын. Тидлан кӧра школыштат шуко йоча тунемын – кок смена дене тунемынна. Мемнам ту жапыште Нина Георгиевна ден Русек Исаевич Исаевмыт туныктеныт.

Изина годым ме, йоча-влак, эре пырля погынен коштына ыле. Чєльнык воктеке - мӧрым, мӱйшудо пасуш – кымызлыкым, Пактек коремыш - ломбичкым, Йошкар эҥер сер коремыш полан погаш коштынна. Алика кокайын пӧртшӧ воктенсе курыкышто ече да издер дене мунчалтенна. Уремыште да ял воктене кечын йӱк-йӱан, воштылмо, куанен кычкырлыме йӱк шергылтын.

Ӱярня пайрем годым Васлий павай кугу терым луктеш ыле. Тушан иканаште 10-15 йоча шинчын волен. Южышт шеҥгелнына шогеныт. Южгунам кӱвар вуй вӱдышкат шуҥгалтына ыле. Юмылан тау, нимат лийын огынал. Шорыкйол пайрем годым эр гыч кас марте савылай лийын коштынна. Мемнан чыланнанат ечына лийын. Ечым Осып Алексей павай ваштар гыч ышта ыле. Ме телым кажне кечын мӧҥгеш кылмен да нєрен пытыше пӧртылынна.

Модашат эре пырля модынна. Кеч-могай модмашкат эре 10-20 йоча погынен. Эн йєратыме верна Вашкурык вуй ыле (ял воктенак). Тушто ме «Чия», «Тур пӱкен», «Шергаш» модмаш-влак дене модынна. Йыр пӧрдын муренна. Ял кӧргыштӧ «Сыщик-разбойник» дене модаш йӧратенна.

Йоча пагытна тыге - шижде эртен кайыш, самырык жапнат шуо. Самырык годым ме кастене клубыш погыненна. Тушто эре 3-4 музиканче лийын. Клубышто тыгак патефон, проигрыватель улмаш. Музиканым Меҥий, Валя чӱчи, Яныбай изай, Миша, Гена алмаш шоктеныт. Пурак лекмеш «тывырдыкым» куштенна. А музиканче уке годым «Йылдыр-йылдыр» вӱд йога да моло тӱрлӧ модмаш дене модынна.

Кеҥеж каникул годым сом сомылаш, шудо погаш, амбарыш шурно пуалташ полшаш коштынна. Ожсо жапым шарналтен, ынде муралташ гына кодеш:

Эх, йылдырдатен йогышо Инак вӱдым

Лийже ыле савырен йоктараш.

Эртыше лай ӱмырым, рвезе пагытым

Лийже ыле мӧҥгешла пӧртылташ.

Икияш ломбым тодылаш ок лий,

Лиеш тудым лывырташ.

Эртыше лай пагытым пӧртылташ ок лий,

Лиеш тудым шарналтен шинчалаш.

Ынде ожсо илышым, чынжымак, шарналтен шинчаш гына кодеш. Тидланат пырля погыныман, а пырля погынаш кызытсе жапыште нелырак.

Ялыштем ынде электротул йӱла, кажне суртышто телевизор, компьютер, кажне еҥын телефон уло. А ме самырыкна годым лампе тул дене иленна, урокымат тиде тул дене ыштенна, клубыштат лампе тул гына ыле. Электричествым 1968 ийыште гына Октябрь пайрем вашеш пуртышт.

Кунам ялыште погынымаш-вашлиймашым эртаренна, тунам пуйто адак йоча жапышкына пєртылынна, шинчаончылнына самырык жапна койын. Модын коштмо вер, куржталме годым йӧралтме олмо - чыла виклан ушышко пуреныт. Вашлиймына годым ме урем дене чыла ончен савырнышна.

Вуешда пидме чевер ялукда гай ялук

Кызытат уло гын лапкыште йӧра ыле.

Ожно гына, йолташем-влак, пырля коштмына

Кызытат уло гын ушыштыда йӧра ыле.

Да, ме рвезе пагытыште шукын ыльна, чылаже 48 ӱдыр-рвезе. Ме чыланат пеш келшен иленна, икте-весынам кызытат она мондо.

Йолташем, шольым-шӱжарем-влак, ожно У Памаш ялыште илымынам шарналташ ялышкына пӧртылза, шочмо вер-шєрдам ида мондо. Шӱмыштыда эре шочмо верда лийже, тунам тыланда Ош Поро Кугу Юмо порым гына ышта. Ялыш пӧртылда гын, кызыт тушто кузе илымым ужыда, агытан эрдене эрок муралтымым, вӱташте ушкал ломыжмым колыда, эрдене кӱтӧ кайымым ужыда... Ты жапыште пашаш кайышыже пашаш вашка, коклан йот еҥым ужшо пий опталта, изи мўкш-влак мӱйым погаш вызлен чоҥештат, эсогыл, эм лийже манын, пӱшкылынат кодат.

Ялыште калык эре ош кече дене пырля кынелеш да кас рӱмбалге марте тырша. Мый кызыт Нерге ялыште илем, сандене ялысе илышым сайын палем, тудым эре ожсо жап дене таҥастарем.

Ялыш толыда гын, теат чыла тидым шарналтеда. Кӧ шочмо ялжым, калыкшым йӧрата, тудо кужу ӱмыран лиеш.

Тидым мый шкемын модмо, коштмо йолташем-влаклан да У Памаш ял калыклан возем. Мемнан годсо шоҥго-влак шагалын кодыныт, ынде меат кугезына-влакын корныштым тошкена.

Мый молан шке ялем да ожсо пагыт нерген возем? Рвезе калык мемнан кузе илымынам палыже манын. Кузе ме ожно иленна, модынна, кушкынна да сай айдеме лийынна… Тидым палыман да шочмо ялым шарнен илыман!

М. ГАРЕЕВА.