Пленыш логалшым айдемыланат шотлен огытыл

Германий Совет Союз ваштареш сарым тўналмыж годымак совет калыкым йєршын гаяк пытараш шонымыж нерген увертарен. Сандене нацист командований совет салтак-влакым пленыш налаш кумылан лийын огыл. Вермахтын салтакше-влаклан чыла тидым фронтыш логалмышт деч ончычак умылтареныт. Теве генерал Эрнст фон Бушын командоватлымыж почеш Прибалтикыште наступатлыше 16-шо армийын ик частьыштыже служитлыше салтакын бой деч ончычсо инструктаж нерген шарнымашыже: «Мемнан капитанна Финзельберг ротым бойыш колтымо деч кок кече ончыч Йошкар Армий нерген докладым лудо… Вараже тыге каласыш: совет салтак-влак ўлыкшє раса гыч улыт, тўням умбакыже вияндыме лўмеш нуным пытарыман, пленыш налаш гын, нуно утылогарыш гына савырнат». «Руш-влакым пытарымаш прогресслан полша» манын, пўтынь немыч армийысе салтак-влаклан чарныде тўеныт. Российыш колтымо деч ончыч 15-ше пехотный дивизийыште кажне ротым посна строитлен шогалтеныт. Обер-лейтенант Принц ротыш ончык лектын шогалын да секретный приказым лудын. Туштыжо Йошкар Армийын салтакше-влакым исключительный случайлаште гына пленыш налаш кўштен возеныт улмаш. Моло случай годым чыла совет салтакым лўйкален пушташ кўштеныт. Тиде дивизий вараже немыч армий-влакын «Центр» группыштын наступатлыме кундемыште кредалмашке ушнен. 60-шо моторизоватлыме пехотный дивизийыште 1941 ий шыже велеш лукмо приказыште тыге возымо: «Руш салтак ден изирак командир-влак моткоч чолган кредалыт, икмынярын веле кодыт гынат, атакым чактарат. Сандене пленный-влакым чаманыман огыл». Чыла тыгай приказым немычмыт чот тыршен шуктеныт. Вермахтын салтакше-шамыч сар тўналме икымше кечыла гычак пленыш логалше совет салтак ден офицер-влакым нимыняр чаманен огытыл. Нуным лўйкален, штык дене шуркален пуштеденыт, танк дене тошкен, лапашыш савыреныт. Йошкарармеец Д.Е.Быстряков немыч пленыш Великие Луки кундемыште логалын. Тудо теве тыге шарналтен каласкален: «Мемнам амбар гыч поктен луктыч да ик шеренгыш строитлен шогалтышт. Вараже немыч салтак-влак капитан ден кок йошкарармеецым строй гыч луктыч. Нуно ондак капитанын пурла, вараже шола кидшым лўйышт, икмыняр жап гыч шола да пурла йолжым сусыртышт. Капитанын йєрлмекше, немыч салтак-влак кокла гыч иктыже лап лие да нержым, вараже пылышыжым кўзє дене пўчкын кудалтыш, пытартышлан кўзє мучашыж дене кок шинчажымат шўтыш. Совет капитанын капше чытырналтын тарванылеш. Тидым ончен шогышо вес немыч капитаным онышкыжо лўен пушто. Йўшє немыч салтак-шамыч строй гыч лукмо кок йошкарармеецымат тыгак орландарен пуштыч. Казнь деч вара мыланна, илыше кодшо-влаклан, колышо-шамычым тояш кўштышт, тылеч вара уэш амбарыш поктен пуртышт. Кум кече ни вўдым, ни киндым ышт пу. Ик йўдым, рожым кўнчен, амбар гыч лекна да куржна». «Немыч армийын янлык сынаныш савырнымыжым шке шинчам денак ужынам», – ойлен 15-ше пехотный дивизийын рядовойжо Бруно Шнайдер. Тидыже тыгак лийын. Военнопленный-влакым бой деч вара пеш шуко пуштеденыт. Теве западногерманский историк Кристиан Штрайт вермахтын частьлаштыже совет военнопленный-влак кокла гыч шукыштым пленыш налме деч вара вигак пуштеденыт, нунын чотыштым ончыкташ вич але эсогыл куд знакан числа кўлеш лиеш манын возен. Шучко сар пытымылан 75 ий теме. Но мо тунам лийын гын, нимоат, нигєат мондалтшаш огыл. Интернетысе материал негызеш П.ШАКИРОВ ямдылен.

Тунам союзник лийыныт

Россий американ вўдйымал пушым пырля нєлталаш СШАлан темлен

Руш географический обществын фестивальыштыже онай темлымаш йо‰галтын. Сергей Шойгу США ВМС-ын 1944 ийыште пуренгайыше вўдйымал пуш дек пырля волаш американец-влаклан темлымыж нерген каласкален. Ончыкыжо ала нєлталме нергенат мут лектын кертеш. Могай тиде пуш, молан тудо мемнан территориальный вўд йымалне кия? Чот пенгыдемдыме япон ор Американ флотын SS-233 Herring («Херринг» англичан мут «Сельдь» манмым ончыкта) крейсерский вўдйымал пушым ме кок ий ончыч Матуа отро лишне муынна. Тиде отро Курил отро-влак покшелне верланен. 1945 ий марте тудо япон мландылан шотлалтын, пеш чот пенгыдемдыме улмаш да американ десантым чактараш эреак ямде лийын. Япон-влакын Мацува манын лўмдымє тиде отро йўдвелым керылт пураш лийдымылан шотлалтын, тушто жапын-жапын тулым тўргышє вулкан верланен. Гарнизон начальник полковник Уэда американ морпех-влак кечывалвелым толын лектын кертыт манын шонен. Сандене лач тыштыла кок батальон пехотым веранден. Кумшыжым да танк ротым резервыште кучен. Танк ротыжо американец-влакын ийын коштшо танкышт ваштареш бойыш пурышаш да десантым тенызыш чактарышаш улмаш. Япон гарнизонышто чылаже 7600 салтак шотлалтын. Отрошто чо‰ештен кўзымє да волен шичме кум полосан аэродром лийын. Авыртышан бухто лийдымылан кєра тичмаш сарзе-теныз базым ыштен огытыл. Туге гынат причал ден пирс-влак лийыныт. Отро мланде йымалсе бункерлан, саркуралым аралыме верлан да моло объектлан поян улмаш. Вўдым шапашлыме резервуар-влакым ятыр вере кўнчен ямдыленыт. Корным ыштеныт, боеприпасым шупшыкташ анысыр колеян кўртньыгорнат лийын. Японец-влак чылалан ямде лийыныт. Но… Американец-шамыч отром штурмоватлаш тўналын огытыл. Бомбитленыт гына. Бомбардировщик-влак Аляскысе базе гыч нєлталтыныт. Пилот-влак Матуа дек лишеммышт годым эн ончычак океан покшелнысе вулканын пыл лонга гыч нєлталт шогышо анжым гына ужыныт, ўллыкырак волымек, аэродром рашемын. Нуно лач тудым бомбитленыт. Зенитчик-влак тулым почыныт, а гарнизон мланде йымалсе бункерлаште шылын шинчен. Тыгай годым теныз блокаде утларак пайдале. Японий, Тихий океанысе ятыр шўдє отрошто гарнизон-влакым веранден, стратегический периметр манмым ыштен. Нунылан чылажымат ситарен шогаш кўлын, тидыже империйым чотак нужнанден. США-н флотшо океанысе чыла кылым кўрыштын. Икмыняр жап гыч Японий транспортный судно-влак деч посна кодын. Южо отрошто телым эсогыл пўтынь гарнизон пытен. Илен кодшышт шужен шинченыт. Салтак-влак эсогыл кайык ден колям кучен кочкыныт. Сандене «Херрингым» Матуа дек япон судно-влакым пытараш колтеныт. Субмаринын командирже орыш савырыме отро дек вўд йымак волыде лишемын да транспортный корабль-шамычым торпедыж дене пытарен. 100 метр келгытыште Бой кузе эртыме нерген раш пале огыл. Субмаринын командирже атакым сайын эртарыме нерген увертарен да… Тылеч вараже мо лийме нерген японец-влакын уверышт гыч гына палена. Тўн версий почеш, отро лишне якорьышто шогышо «Иваки-мару» ден «Хибури-мару» транспорт-влак ўмбак торпедым колтымек, «Херринг» кечывалвелышкыла тарванен. Таган-Саки мыс (кызыт – Орлов мыс) лишне субмариныш икмыняр снаряд логалын. 20 да 25 миллиметран зенитный пушко-влак лўйкаленыт манын возеныт. Вўдйымал пуш молан дыр вашеш лўйкален огыл. Эше кок километр наре гыч пуш вўд йымак каен, японец-влак тудым тетла ужын огытыл. Вўд ўмбак мазут гына лектын. «Херринг» – океаныште коштшо пуш, сандене тушто топливе ден ўй шукак: 94000 галлон (356 тўжем литр). Уло молан вўд ўмбалне шарлаш. Субмарин рож лиймылан кєра пуренгаен гын, тугеже зенитке-влак 14 миллиметр кўжгытан корпусым шўтеныт. Но изи калибран снаряд тудым шўтен кертшаш огыл ыле. Такшым пушым эсогыл пулемет де- нат локтылаш лиеш. Мутлан, балласт цистерне-влакын клапаныштым ша- латаш гын. Но тидлан кєра тудо пурен огеш кае, вўд йымак волен гына огеш керт. Тыгай субмариным корвет але авиаций пытара. Но тыгай атаке нерген увер япон источниклаште уке. Пуш 110 метр келгытыште кия. Тудо вўд йымак 91,5 метр келгытыш гына волен кертеш. «Гата» классан субмарин («Херринг» лач тыгай классыш пура) 152 метр келгытыште лаптырга. Тудым мушо специалист-влак зенитный автомат деч утларак кугу калибран саркурал дене ыштыме рожым ужмышт нерген ойлат. У экспедиций шуко йодышлан вашмутым пуэн кертеш. Тушко американец-влак ушнат але – уке, кызытеш пале огыл. Туге гынат у экспедицийым 2020 ий июль-августлан палемдыме. Пушым шымлат, 83 аме- рикан подводникым шарныме лўмеш мемориал табличкым верандат. Вет нуно тунамсе сарыште мемнан союз- никна лийыныт да тушман ваштареш кредалмаште коленыт. Єрыктарыше отро Матуам тўрлє семын лўмденыт, тудо мемнан кидыштат, япон кидыштат лийын. 1945 ий 27 августышто тиде отром ме шкалан пєртылтенна. Кредалмаш деч посна. Мемнан-влак Матуа отрош пуреныт, а 3795 япон салтак ден офицер строитлалт шогалыныт да оружийым сдатленыт. Трофей тыгай лийын: 2127 винтовко, пел тўжем пулемет. Танк ден самолётым муын огытыл. Мутат уке, самолёт-влакше вес аэродромыш чонештен каен кертыныт, а теве неле саркуралым да техникым вес верыш ужаташ йєн лийын огыл. Япон-влакын ты жаплан суднышт кодын огыл, американец ден британец-шамыч пытарен шуктеныт. Сандене кум тўрлє шонымаш шочын: тенызыш, вулкан аныш кудалтеныт але мланде йымалан кугу келгытыште шылтен пыштеныт. Матуа отрошто мланде йымалне кўнчен ыштыме объект-влак нерген шуко миф коштеш. Южыжлан ўшанашат йєсє. Мутлан, ик япон ядерный бомбым лач тиде отрошто ямдыленыт да тудым океан ўмбалне терген онченыт манын ойлышо-влакат улыт. Легендын негызшылан вулканын тулым пўргымыжым налыныт, очыни. Тўня йыр савырнымышт годым фашист субмарин-влак Матуаш толын коштмышт да тушко пуйто янтарь пєлемым кондымышт нерген ойлыштмыланат ўшаныше-шамыч улыт. А эше Матуаште секретный лабораторий-влак лийыныт да тушто японвлак бактериологический оружийым ямдыленыт маныт. Отрош миен коштшо экспедиций-влак нине легенде кокла гыч иктыжынат чын улмыжым пенгыдемден кертын огытыл. Такше тидымат каласыде кодаш огеш лий: япон-влак отром аралышашлан моткоч шуко ыштеныт, тудым йєршын гаяк кўнчен пытареныт. Мланде йымалне эше шуко тайне уло докан, ойлат мистикылан да легендылан ўшаныше-шамыч.

«Неделя» российский газетысе материал негызеш Павел ШАКИРОВ ямдылен