Калык алендарь 2020 31

Кече арня мучко Рак тўшкашўдырыштє лиеш. тылзе кушкеш.

27 июль – Йўр йўраш да понго кушкаш тўналме кече. Тиде кече гыч умбакыже йўр чўчкыдынрак йўреш да понго-влак кушкаш тўналыт.

Шырт кече. Тиде кечын шырт-влакым (шырт - аш єрт – поро чон але шўлыш) - кугезе-влакым жаплыман. Тиде кечын кугураклан суртышто лияш тыршыман. Ожно марий-влак Керемет-влакым (южо вере Керемеч маныт) огыл, а Шырт-влакым жаплен иленыт. Кереметым марий-влак акрет тюрк тиште-влак але булгар-влак дечын кўсынленыт. Тиде тюрк шомак, марлаш кусараш гын, лач «шырт» лиеш. Мутлан, алтаец-влак шырт-влакым «кёрмёс» маныт, телеут-влак - «кюрмюш». Икманаш, арам огыл эрвел марий-влак Керемет кумалтышым лач тиде жапыште эртарат (Кюсо деч вара тошто тылзын). Пошкырт кундемыште эн чот Султан тєра керемет жаплалтеш.

Лўмыштыжє чуваш-влакын тўн – «Султи-тура» («Тура-тала») юмыштын лўмжє раш коеш. Угарман кундемыште марий-влак Султан тєра семын Суртаным жаплат. Тыштат чуваш йўла дене кыл раш палдырна. Вет «Султи-тура» пелен тўрлє «суратакан-влак» - полышкалышыже-влак улыт. Мутлан, «Чун суратакан тура» – чоным пуышо юмо але тєра, «Сурт суратакан тура» – Сурт юмо але тєра. Икманаш, йўлаштына булгар влияний пеш кугу. Но Шырт-влакым жаплымаш мондалтын гынат, Кугураклан кумалмаш (мутлан, Чумбылатым уштымаш) мондалтын огыл, а тудет саде шыртетак – кугезын чонжо улеш, манаш лиеш. О‰ай: руш «чёрт» мут лач марий шырт шомак гыч шочын. Амалже тыгай: марий-влакын кугезыштын чонышт (шырт-влак) рушлан осал лийыныт, тидын годым нуным чур-влак («шырт» ден «чур» мут-влак коклашке ик вож раш шижылтеш, марий йылмыште «т» букваже ожно шуко чотым ончыктен кертын) араленыт. Тыгаяк сўретым марий да татар-влак коклаште ужына: татар-влакын поро «ийешт-влак» марийлан осал ияшке савырненыт.

28 июль – Кенеж рўдє. Тиде кечын кече моло кече деч ояррак волгалтара. Калык ой почеш, тиде кече кенежын рўдыжлан шотлалтеш. Тугеже тиде кечын Кугу Илыш Шочын ден Илыш Шочын Авам жаплыман… Кугу пашам ыштыман огыл. Шурным тўредше-влаклан чўчкыдын тўрлє екысуко-влак – осал шўлыш-влак кончен кертыт. Кава шўтлымє кече. Тиде кечын чўчкыдын йўр йўрмылан кєра, кава шўтла маныт.

29 июль – Йўштє йўд. Тиде кече гыч йўдлан йўкшемдаш тўналеш. Шурным тўредаш лекме кече. Ик ой почеш, шурным 21 июньыштак тўредаш лекман, вес ой почеш – лач тиде кечын. Тиде кечын Кугу Илыш Шочын ден шурно перкем жаплыман. Тўредаш лекмеке, пасу тўрым тўредде кодыман (Кугу Илыш Шочын Юмын але Шурно перкен пондашыжлан шотлалтын), тиде пондашлан нигє логалын огыл, коклан, эсогыл, ўдырамаш-влак нуным моторын пуненыт. Икымше кылтам кудышко намиен пыштыман. Тудо телым тўрлє чер деч эмлалташ полша. Тиде кече гыч кайык-влак шокшо элышке каяш шонаш тўналыт.

Игече тўтыран гын, понго ума.

30 июль – Шурнысавыш кече. Кукшо волгенче шурным шуара да шудым рўданда. Калык ой почеш, тиде кечын Вўд Онын ик ўдыржє шочын. Но тудет, ачаже пелен илен шерже теммеке, мландышке шылын куржын. Тидлан кєра Вўд Он тиде кечын моткоч шыдешка да кавам волгалтара.

Шыже могай лийшашым эскерыме кече.

30, 31 июль да 1 август могай лийыт, шыже тугай лиеш.

31 июль – Мончаш пурымо кече. Тиде кечын у выньык дене мончаш пурыман. Понго ден емыжым погымо кече.

1 август – Нєрє кече. Нєрє кечын нєрта гын, шыже ночко лиеш. Тиде кече гыч шыже паша тўналеш. Пормо-влак тиде кечын пытартыш гана пурыт.

Нєрє кечын йўр йўреш гын, вес ийлан уржа ума. Шопке гыч мамыкше йога гын, шопкевонгым погаш каяш лиеш.

2 август – Ильян кече (Кенеж Илян). Кече шыже могырко савырна – эн кўчык йўд ден шыжым кече ден йўд иктєр лийме пагыт-влак кокласе кече, астрономический кенежын рўдыжє. Тиде кече деч вара энер ден ерлаште йўштылаш ок лий. Ир янлык ден кайык-влакын эрыкыште йомартле пайремым пайремлат, тидлан кєра нунын корнышкышт логалаш лўдыкшє. Сандене тиде кечын пасу пашам ыштыман огыл. Ожно тиде кечын кўтўмат кўтен огытыл. Ильян кече деч вара шына-влак пурыштмыштым чарнат. Омарта-влак ончымо, мўйым кўзаш тўналме кече.

Илян – Кугу Илыш Шочын Юмо, Илыш Он (Кўсє Юмо манашат лиеш). Тудо уло чонанлан оза улеш, чондымо материй гыч илышым ыштен да чоным пуэн шога. Пўрышым (индо-арий-влакын шнуй книгаштышт - «Ригведыште» – Пуруша, «Пур» шомакше пєръеным ончыкта, шнуй книга почеш, уло сандалык тудын капше гыч шочын) уло сандалыкын (чонан да чондымо) юмыжо улеш гын, Илян (Иль шомак акрет марий йылмыште илыш ден кавам ончыктен) – уло чонанын, Мер Юмо (ожныжым Юмо, вес лўмжє - Кугыен) – айдеме тукымын. Онай, но тўн юмо-влакын лўмышт снскритлат (акрет индо-арий-влакын йылмышт) марлат икгайрак йо‰га. Пуруша – Пўрышє, Митра-Ями (парфян-влак Митрам «Михр» маныныт, бактриец-влак – «Миуро», марий «мер» да руш «мир» шомак-влакат тиде юмын лўмжє гыч шочыныт) – Мер Юмо. Ригведысе Варуна гына марий йўлаште Ильян але Илыш Шочын улеш. Но тиде тыгак лийшаш, вет ме финн-угор улына (рашрак лияш гы, финн-угор-влак шкеныштым саам, суоми, коми манше тиште-влак да шкеныштым арий, марий манше тиште-влак ушнымеке шочыныт, тидымак шкенам «шемер» манме шомак пенгыдемда – шем + ар але мар), а илян – финн-угор юмо. Финн да карел йылмылаште «иль» кава лиеш. Тыште «Калевала» гыч Ильматар ден Ильмариненым шарналташ уто огыл. марлаш кусараш гын, нуно каван але юмын эргыж ден ўдыржє лийыт. Но марийлан эн лишыл эрзя калыкын Пурьгине-паз юмыштым шотыш налына гын, йўлана индо-арий-влакын йўлаштлан эше лишылрак лиеш. Марла «кава», «йўр» да моло шомак-влак санскрит мут-влаклан лишыл улмашат кугезына-влак коклаште ожсо келге кыл лийме нерген ойла.

Конешне марий йўла ден кызытсе Сирий олмышто илыше угаритян-влакын йўлашт денат икгайлык уло (тўн юмышт Илу лийын, Илун йєратыме эргыже – Йамму), но тидын нерген эше нигє шымлен огыл, манаш лиеш.

Илян кече йўрым конда. Тиде кечын Ке‰еж ден Теле кучедалыт. Ильян кече марте пыл-влак мардеж почеш ийыт, Илян кече деч вара – мардеж ваштареш.