Шочмо элым пашашт дене араленыт

Шочмо элым пашашт дене араленыт

Кугу Отечественный сар тўҥалме годым районысо озанлык-влакын материально-технический базышт нужнажак лийын огыл. Кок МТС пашам ыштен (Мишкан да Чорай), нуно районышто улшо 99 колхоз гыч 66 колхозшым обслуживатленыт. 1940 ий тўҥалтышлан МТС-лаште 98 трактор лийын.

Тиддеч посна колхозлаште 37 грузовой автомашина, тўрлӧ 22 двигатель, 25 неле да 3023 проста шиялтыме машина, 319 лапед (жатка), тушечын шке кышкышыже 112, 207 лобогрейка, шурным коштымо 60 сушилка, леведышан 176 ток, 2002 агун лийыныт.

Сар тўҥалме икымше кечылаштак 26 гусеничный тракторым (орван трактор-влак гына кодыныт), 100 процент наре автомобильым да пеш шуко имньым мобилизоватленыт.

1941 ий 1 июньлан 182 коммунист да 142 коммунистыш кандидат учетышто шогеныт. Нуно 26 тўҥалтыш партийный организацийлаште пашам ыштеныт, нунын коклаште 9 кандидатский группа лийын. Мишкан КПСС райкомын икымше секретарьже Ш. К. Шакиров лийын.

1942 ий 21 январьысе Мишкан КПСС райком бюрон пунчалже почеш 10-15 кечаш кўчык курс-влакым организоватлыме. Тыгай курсым 99 колхоз председатель, 127 пасу бригадир, коксагызым куштышо 163 бригадир, йытын ден кынем куштышо 82 звеньевой, 101 яровизатор, 40 апшат да 60 счетовод эртеныт.

1944 ийыште районышто ик районный клуб, 21 лудмо пӧрт, калык образованийын 17 библиотекыже, 59 колхоз клуб, йўкан ик кинопередвижка пашам ыштеныт. Районышто 117 ял лийын.

У жапыште пашам ыштымаш. Пасу пашаште да урожайым аралымаште лекше нелылык-влак

1941 ийыште районысо колхоз-влаклан 43 758 гектарыште шурным погаш кўлын. Но совет калыкын тыныс илышыжым кенета тўҥалше сар лугыч ыштен. Сар жапыште урожайым жапыштыже поген налаш пеш кугу организованность да дисциплина кўлыныт. Ик эн тўҥ йодышлан уржа-сорлалан ямдылалтме да ГСМ-ым ситарыме йодыш лийын. Посна кугу верым шурным погымо машина-влакым ямдылымылан ойыралтын. Шуко колхозышто апшат-влак кок смена дене пашам ыштеныт. МТС-лаште посна олмыктышо бригада-влакым ыштыме. Пашам ыштен кертше чыла еҥым ял озанлык пашаш ушымо нерген посна пунчал луктылтын. Пашам организоватлыме системат вашталтын. Школышто тунемше да пионер-влак ял озанлык пашаш ушалтыныт. Тыге, 8 августышто «Ленин корно» колхозын колхозникше-влак 4 шагат эрдене йошкар тисте дене пашаш каеныт. Пашам ыштен кертше-влак дене пырля шоҥго-влакат лийыныт. 78 ияш Тайбика Исадыковна шке кумылын пашаш лектын да почешыже ялысе чыла шоҥго-влакым луктын.

Поснак кугу тўткышым улшо комбайнлан, лафетлан да шурным погышо машина-влаклан ойырымо. Уржа-сорла тўҥалме деч ончычак кажне комбайнлан посна участкым ойырен пуымо, коштмо маршрутым ыштыме. Кажне комбайн деке эре пашам ыштыше составым, имне да орва-влакым пеҥгыдемдыме.

Пашам сайын организоватлымылан кӧра шуко колхозышто уржа-сорла сайын миен. 7 сентябрьлан шотлымаште, районышто 63 процент шурно погалтын да погымо шурнын 38 процентыштыже олымым скыртыш оптымо. Комбайн-влак 2472 гектарыште шурным погеныт, кажне комбайнлан 58 гектар дене логалын. 1941 ийыште урожайым тўрыснек поген налме. Колхоз-влак тыгак шушаш ийлан 100 процент урлыкашым аралаш пыштеныт да 19750 гектарыште кокияш уржам ўденыт. А кылмаш куралмаш начарын миен. 1 октябрьлан шотлымаште идалыкаш план 9,8 процентлан гына темалтын. Шурным шиймаш вес ийысе шошо марте шуйнен. 1942 ий 5 мартлан ончымаште шурным шийме шотышто идалыкаш план 88 процентлан темалтын.

1942 ийысе шошо ага паша нелын эртен. Шошо вараш кодын толын, йўштӧ лийын, сандене пасу пашат почеш кодын тўҥалын. Туге гынат ўдымӧ план 104 процентлан темалтын, 37645 гектарыште ўденыт, а 1941 ийыште 31488 гектарыште гына ўдымӧ лийын. Икияшым 21 процентлан шукырак ўдымӧ. Элым аралыме да туткарыш логалше-влаклан 157 гектарым ўдымӧ. Шошым куралме деч вара ўдымӧ пасулаште шўкшудо чот пошен. Колхозлаште паша кид шагал лийын, сандене пасулам сомылен кертын огытыл, ўдымӧ пасулаште шўкшудо пошен. 1941 ий 22 июльышто райисполкомын заседанийже эртен. Тушто Ленинград гыч эвакуироватлалт толшо-влакым вашлийме да вераҥдыме йодышым каҥашыме.

А тиддеч ончыч 19 мартыште пашазе-влакым Главторг ден СССР наркомэлектростанций предприятийлашке 1 апрель гыч 15 ноябрь марте мобилизоватлыме шотышто заседаний лийын. Районысо 99 озанлыклан (колхоз-влаклан) планым пуымо - 16 гыч 55 ияш марте 595 пашаеҥым (184 пӧръеҥ да 411 ўдырамаш) колташ. Пашаеҥ-влакым 1 апрельыште колтен пытареныт.

Колхоз-влаклан 1942 ийыште 53125 гектарыште шурным погаш кўлын. Погышаш шурно 3893 гектарлан шагалемын. Тидыже телым кокияшын кылмымыжлан кӧра лийын. Шурным погаш чыла калыкым лукмо: тунемше, колхозник да шоҥго-влак. Райисполкомын посна пунчалже дене райцентр гыч да районышто ял озанлык дене кылдалтдыме организаций-влак гыч пашам ыштен кертше чыла еҥым шурным погаш 1 август гыч 1 октябрь марте мобилизоватлыме.

Колхозник да МТС пашаеҥ-влак сайын паленыт, сар жапыште кажне пуд кинде Йошкар армийлан да калыклан моткоч шерге. Сандене пеш шуко колхозник пашаште ойыртемалтын. Теве икмыняр пример: «Борьба» ял озанлык артельын колхозникше-влак Низам Хайретдинов ден ватыже (коктынат 80 ияш лийыныт), Алексей Дьяконов (75 ияш) эр гыч кас марте пашам ыштен, кажне кечын сорла дене 0,15 гектар шурным тўредыныт; «Электр» колхозын колхозникше-влак Гаиткул Химматуллин ден Фатима ватыже (70 ияш) сорла дене 0,18-0,25 гектарыште шурным тўредыныт; «Урал» колхозын колхозникше-влак Хамделиса Киреева ден Галимзян Фаизов кажне кечын 0,20-0,25 гектар дене шурным кид дене тўредыныт; «Спартак» колхозын колхозникше-влак Галиабар Кадиков, Хадинур Галлинуров кечывалымат, йўдымат пашам ыштеныт - кечывалым имне дене шурным соленыт, а йўдым конюх пашам шуктеныт.

Пасушто паша кечывалымат, йўдымат чарнен огыл. Кечывалым погеныт, кылташте да «Бабкылаште» коштеныт, а йўдым каваныш оптеныт. Сутка мучко шийме шурным склад ден токлаште сортироватленыт да эрыктеныт.

Мишкан районысо колхозлаште 26 сентябрьлан 1970 гектарыште шурным каваныш оптымо.

ВКП(б) ЦК-н «О мерах борьбы с потерями урожая по колхозам БАССР» пунчалжым шуктышыла, партий райком ден райсовет исполком колхозлаште урожайым йомдарыме ваштареш кучедалмашым организоватленыт. Тидлан чыла участкыште, поснак комбайн да имне машина дене погымаште, шурно вуйым погымашым организоватленыт.

Тыге, 26 сентябрьлан 88 колхозышто 934 гектарыште имне шорвондо (грабля), 4400 гектарыште кид дене шурно парчалам погымо. Шурным погымо годым пырчым йомдарымашым шагалемдышашлан 196 жаткыш зерноуловительым шындыме, почешышт йогышо парчалам погымаште 150 имне шорвондо пашам ыштен.

МТС-ын политотделже-влак колхозлаште шурным локтылмо да шолыштмо ваштареш кугу пашам шуктеныт. Тыге, Чорай МТС-ын политотдел пашаеҥже-влак Монар сельсоветысе «Парижская коммуна» колхозышто жатка да комбайн погымо деч вара шурным шуко йомдарыме фактым рашемденыт (ик квадратный метрыште 175 грамм шурно кодын). Политотдел пашаеҥ-влакын тыршымышт дене кодшо шурно парча-влак тўрыснек погалтыныт.

Кугу Соказа сельсоветысе «Йошкар Куралше» колхозышто 90 центнер шурно виш токышто киен. 26 сентябрьлан шотлымаште, 41425 гектарыште шурным погымо, тидыже погышаш пасун 72,3 процентше лиеш.

Уржа-сорла жапыште ик кугу ситыдымышлан комбайн-влакын паша лектышышт изи улмо шотлалтын. Тиде жаплан комбайн-влак чылаже 2347 гектарыште веле шурным погеныт, тидыже погышаш чумыр шурнын 5,6 процентше гына лиеш. Шурным утларакшым сорла дене тўредме але имне дене погымо. Тыге, 26 сентябрьлан кид дене 20140 гектарыште шурным погымо, тидыже 48,6 процент лиеш.

Шурным шийме паша эшеат начаррак миен. Шурным тўҥ шотышто колхоз-влак шке вийышт дене гына шийыныт, МТС-ын пайже пеш изи лийын. Тыге, 26 сентябрьлан 17446 гектарыште шурным шийме, тидыже погымо шурнын 42 процентше лиеш. 1943 ий 1 январьлан 12769 гектарыште шийдыме шурно лийын.

Шурно лектыш изи лийын - гектар гыч 6,6 центнер гына, а 1941 ийыште гектар гыч 11,8 центнер дене погымо. Пареҥгым гектар гыч 70 центнер дене погымо. Кокияшым ўдымӧ паша агротехнический жапыште шукталтын огыл, пеш вараш кодын ўдымӧ. Лач 10 сентябрьлан гына планым 100 процентлан темыме. Чылаже, ешартыш планым шотлен, 19500 гектарыште кокияш уржам ўдымӧ.

План почеш кылмаш куралмашке 1882 имне, улшо чыла имньын 40 процентше, лекшаш лийын. Ик имньылан шотлымаште 7,2 гектар дене логалшаш. 25 сентябрьлан 2585 гектарыште гына куралме. Шагал куралмын малже - имньын ситыдымыже. Трактор-влак пеш начар ыштеныт, а имне-влак шурным погымаште да государствылан сдатлымаште тыршеныт.

1942 ий 1 январьлан районысо колхозлаште 7560 имне, 5105 вуй тўкан кугу вольык, тушечын 1595 лўштымє ушкал, 9049 вуй шорык, 5063 сӧсна лийын.

1942 ийыште боевой самолет-влак эскадрильым чоҥаш (Башкирский истребитель) 1942 ий декабрь гыч 1943 ий 5 январь марте 1 миллион 448 тўжем теҥге окса погалтын. А Башкирий мучко чылаже 131802000 теҥге погалтын. Тўрлӧ боевой техникым чоҥаш Башкирийыште 179540000 теҥге погалтын.

Советский Башкирийлан 25 ий темме лўмеш авиаэскадрильым чоҥаш лесничествын коллективше 350 теҥгем, «У мари» колхоз - 25000 теҥгем колтеныт. Мавлют сельсоветысе пашаеҥ-влак 101593 теҥгем погеныт. Карл Маркс лўмеш колхозын колхозникше-влак (Кўрзе ял) 35 тўжем теҥгем погеныт да тидын нерген партий ЦК ден Совет правительствылан рапортоватленыт.

КПСС ЦК лўм дене И. В. Сталин колхоз председатель А. Иляевлан правительственный телеграммым колтен. Тушто возымо: «Прошу передать колхозникам колхоза имени Карла Маркса, внесшим 35000 рублей в фонд постройки эскадрильи самолетов им. 25-летия Башкирской АССР, мой братский привет и благодарность от Красной Армии».

1941 ийыште Башкирский партий обком ден правительствын пунчалышт почеш Башкирский кавалерийский дивизийым ыштыме. Мишкан район гыч 112-шо Башкирский кавалерийский дивизийыш 200 еҥым, тынарак имньым да обмундированийым (сбруйым) колтымо. 1942 ийыште гына Мишкан районысо еҥ-влак фронтыш пєлек шотеш 168 центнер шылым, 872 чывым, 48 центнер пакча саскам, 3909 килограмм мўйым, 64,7 ц сухарим, 12,3 ц табакым, 10 ц животный ўйым, 25,5 ц коштымо пареҥгым, 11,6 центнер пурсам, 194 ц шоганым, 26,9 ц пареҥгым, 714 литр вином, 16472 муным, 63 килограмм кечывӧртемым, 173 килограмм конфет ден шикарым, 596 килограмм ушкал ўйым, 2455 тамак чондайым, 740 колялукым, 422 мужыр носки ден ыштырым да ятыр молым колтеныт. Чылаже - штук дене - 6200, окса дене 10 тўжем теҥге. Пӧлекым сар жапыште варажымат погеныт.

Сар годым Мишкан район 289 №-ан госпитальым шефыш налын. Тушто эмлалтше салтак ден офицер-влаклан тўрлє семын полшен шоген.

Мишкан районыш 1500 еҥым эвакуироватлен кондымо, тўҥ шотышто Ленинград да Москва гыч.

Мишкан районышто илыше-влак тушман деч утарыме районлам восстановитлымаште чолган участвоватленыт. Ворошиловоградский областьым восстановитлаш район шефствым налын. Районысо колхоз-влак Ворошиловоградский областьыш 350 тўкан кугу вольыкым, 200 шорык ден казам, 250 имньым колтеныт.

Мишкан районышто илыше-влак Сталинград олам восстановитлыме всенародный движенийыште чолган участвоватленыт. Кўчык жапыште ятыр шўдӧ теҥге оксам погымо. 50 комсомолец да самырык колхозник Сталинградыш каяш кумылым ончыктеныт.

Материалым Мишкан историко-краеведческий музей пуэн.

P.S. Тиде материалыште савык- талтше фото-влакым Я. Ялкайн лўмеш музейын да Е. Николкинын еш архивышт гыч налме.