Калык календарь январь

1 январь – Онар патырым жаплыме кече. Тыгак моло патырымат жаплыман. Руш-влак тиде кечын Илья Муромецым жаплат. Но Илья Муромецым чын руш патырлан шотлаш неле. Тудо Мурома ола воктенсе Карачарово селаште шочын. Мурома чылт марий шомак - «мары» да «маа» мут-влак гыч шога, кызытсе йылмыш кусараш гын, марий мланде лиеш. Карачарово шомак «кара чирмыш» шомаклан лишыл, булгар-влак касвел марий-влакым лач тыге маныныт. Шем («кара») тӱс дене касвелым ончыктеныт. Карачарово села ожно Москва воктенат лийын. Туштат акрет марий-влак иленыт манын кертына. Кеч-мо гынат, кугезына-влак касвел кундемыште илыме нерген легенде-влак калык коклаште кумдан шарленыт. Нуным шотыш налде ок лий.

Былинылаште Илья патырым тыгак Илья Моровлин, Муравленин, Муровец, Муромлян маныт. Тыштат тудын марий, мурома але меря улмыжо раш коеш. Тудым тыгак Илья-зме- еборец маныт. Кишкым сеҥыше Илья - Перун - патыр-влаклан полшышо Кӱдырчӧ Юмо.

Тиде кечын игече могай, июль тугай лиеш. Лум шуко да пушеҥгеш эрдене пєрш возеш гын, лектыш сай лиеш. Шўдыр-влак чолган йўлат гын, емыж шуко лиеш. Тылзе ояр гын, пурса ден яшмыкпурса умат. Мардеж виян гын – пўкш.

 

2 январь – Кудыводыжым жаплыме кече. Тиде кечын Кудыводыж деч суртым аралаш йодман. Кудыводыж рушлаже "Домовой" але "Кудный бог", "Кудник" манылтеш. Тыште марий Кудыводыж ден Кудник коласе кыл раш шижылтеш. Вет "кудо" акрет индоевропейский шомак. А индоевропейский тиште-влак дене акрет жапыште кыл пеҥгыде лийын. Рашрак лияш гын, лач нуно шкеныштым "марий" маныныт да калыкнан ик тӱҥ ужашыже улыт. Вес тӱҥ ужашыже - самодий, саам тукым тиште-влак. Лач тыге финн-угор калык-влак шочыныт. Саам тукым тиште-влак шкеныштым "саам", "сумь", "коми", "шем" маныныт. Очыни, лач тышечын "шемер" мут. Кызытсе йылмыш кусараш гын, "саам марий" лиеш.

Олмапум рӱзымӧ  кече. Тудым ынже кылме манын рӱзыман.

Тиде кечын игече могай, август тугай лиеш. Пушеҥгеш пӧрш возеш - кава канде – игече ояр лиеш.

 

3 январь – Вӱта озам ден Агун озам жаплыме кече. Тиде кечын Вӱта озам, Агун озам жаплыман да вӱта ден агунышто арулыкым пуртыман..

Кышалым кочмо кече. Тиде кечын тыгак кышалым шолтыман, тудын дене вӱта оза ден агун озам пукшаш мондыман огыл.

Тиде кечын игече могай, сентябрь тугай лиеш.

 

4 январь – Тӱрым тӱрлымӧ кече. Тиде кечын тӱр юзо виян улеш, сандене ӱдыр ден ӱдырамаш-влаклан тӱрым тӱрлыман.

Кугу Илыш Шочын Юмым, Мер Юмым, Кугыеҥым да кугезе-влакым жаплыме кече. Кугу Илыш Шочын уло чонанлан илышым пуен. Мер Юмо - Кугыеҥ, але Мер Кугыеҥ мемнан кугезына - икымше марий кугыжа улеш. "Мер" шомак ожно "келшымаш" манмым ончыктен. Тидын шотышто тудо Митра юмын (иран тукым калык-влакын) да руш "мир" мутлан лишыл улеш. "Митра" мутым санскрит гыч кусараш гын, "келшымаш" лиеш. Ожно марий-влак кугу еш дене иленыт, родо-тукым еш-влак тиштыш ушненыт. Тиште-влак - мерышке. Мер тиште-влак ушем лийын. рашрак лияш гын, Мер - ик ой дене, ваш келшен илыше тиште-влак ушем. Тушко родо-тукым улмым огыл, а ваш келшен илымым шотыш налын ушенынт. рушла каласаш гын, "дружественный союз племен лиеш" - "мир" лиеш. Мер Юмын символжо - кок вуян имне. Ожнырак кок вуян шордо але пӱчӧ лийын. Каваште - Орион тӱшкашӱдыр. Ожно финн-угор-влак Орионым Вӱдвара шӱдыр огыл, а Кугыеҥ маныныт. Эше ожнырак - Шордо (Хор). Но тыште ӧраш нимолан - Шородо Илыш Шочынын (Кӱсын) символжо, Кугыеҥ, Мер Кугыеҥ - мемнан (айдеме сатын) кугезына. кугезына-влак нуно эре пырля лиймылан ӱшаненыт. Илен толын шордо (Илыш Шочын Юмо - Кӱсӧ) имньыш савырнен, а Мер Юмо - имнешкыш. Кугечылан мемнан деке лач тиде кавасе имнешке - Мер Юмо вола. Рашрак лияш гын, Илыш Шочын ден Мер Кугыеҥ.

Тиде кечын игече могай, октябрь тугай лиеш. Пыл-влак мардеж ваштареш ийыт гын, лум лумеш.

 

5 январь – Вольык ден ютым ончымо, вӱтам эрыктыме, Вӱта озам жаплыме кече. Тиде кечын вынерым куаш ок йӧрӧ.

Тиде кечын игече могай, ноябрь тугай лиеш. Мардеж пуа гын, лектыш сай лиеш. Игече ояр гын, шурно ден пакчасаска умат. Кава шўдыран гын, модо ума, пӧрш возеш да мланде чот кылмен гын – шурно.

 

6 январь – Кугу Илыш Шочын ден Кугыеҥым жаплыме кече. Нунын дене пырля тыгак Пиямбарым, Вольык Ильяным, Йомшеҥерым – пӧръеҥ сынан юмо-влакым жаплыман.

Пӧръеҥ кече.

Тиде кечын игече могай, декабрь тугай лиеш. Кава шўдыран гын, вольык ӧрча, емыж ума. Пӧрш возеш гын – шурно.

 

7 январь – Кече Авам жаплыме кече. Кече Ава дене пырля ӱдырамаш сынан моло юмо-влакымат жаплыман.

Кава шӱдыран гын, емыж ума. Лум лумеш гын – пӱкш. Поран лектеш гын – мӱкш еш арта. Игече йӱштӧ шога гын, кеҥеж йӱштӧ лиеш.

 

8 январь – Илыш Шочын Авам жаплыме кече. Тиде кечын мландымбалне уло чонанлан илышым пуышо Илыш Шочын Авам жаплыман, тауштыман да телым сайын илен лекташ йодман. Кава менге - Шӱдырыштӧ верланыше Илыш Шочын Ава мландышке коклан йӱксӧ сыным, коклан куку сыным налын вола. Арам огыл калык мурышто муралтеш: "Йӱксӧ чоҥешта шӱдыр ужын, Куку чоҥешта ер ужын". Мурышто Шӱдыр - Полярный шӱдыр. Ер - Кайыккомбо корно - Млечный Путь. Кукужо - Малая Медведица. Йӱксыжӧ ик ой почеш тудак, вес ой почеш - Йӱксӧ тушкашудыр. Ятыр ожно Кава меҥге - Шӱдыр лач тиде тӱшкашӱдыр воктене лийын.

Кышал пайрем. Тиде кечын кышалым шолтен кочман.

 

9 январь – Имньым жаплыме кече. Тиде кечын имньылан ший вӱдым йӱктыман – вӱд ведраш ший оксам але шергашым пыштыман.

Тӱрлӧ кӱлдымаш-влак дечын лӱдшӧ-влаклан палдарена: нунын дечын эн сай серлагыш - имне пӱжвӱд дене ӱпшалтше сола. Тыгай сола дене лупшалыда гын, воктенда ик осал шӱлышат ок код. Вет имне - Ош Кече Ош Юмо дене кылдалтше вольык улеш.

Корак-влак ӱлнӧ коштыт гын, левыкта, пушеҥге парчаште шинчат гын, йӱштӧ шога. Имне пышкыра гын, игече леве лиеш, вуйжым рӱза да тургыжлана гын, поран лектеш. Йӱдым тылзе йошкарге гын, эрдене леве лиеш да вашке лум лумеш. Изи кайык-влак огыт кой гын, вашке поран тӱҥалеш.

 

10 январь – Кеҥежым рашемдыше кече.

Тиде кечын поран лиеш гын, кеҥеж йӱран лиеш.

 

10 января – День, определяющий погоду на лето.

Если в этот день будет метель, лето будет дождливым.

 

11 январь – Шучко кече. Тиде кечын урем ден пасулаште тӱрлӧ кӱлдымаш, осал шўлыш да екысуко-влак коштыт. Осалым ыштен ынышт керт манын, туштым туштыман да йомакым ойлыман.

Пургыж пургыжта гын, июль йӱран лиеш.

 

12 январь – Ир сӧснам сонарлыме кече. Тиде кечын чодырашке ир сӧснам кучаш кайыман.

Мардеж касвелчын пуа гын, эҥерыште кол шуко лиеш. Тиде кечын лум лумеш гын, кеҥеж йӱран лиеш.

 

13 январь – Васли водо. Тошто У ий водо.

Васли кече манмаш Велес юмын лӱмжӧ дене кылдалтын. Лӱмжӧ финн-угор вольы - пӱчӧ, имне мутлан лишыл. Лач тышеч марий вольык мут шочын. Вольы ожно пӱчым ончыктен, варажым имным - вӱльыш савырнен. К букваже кадем годым шуко чотым ончыктышо суффикс лийын. Вольы - пӱчӧ але имне, вольык икмыняр пӱчӧ але имне. Шуко чотым ончыктышо акрет суффикс тыгак шаньык мутышто аралалт кодын.

Йӱдым игечым эскерыман: мардеж кечывалвелчын пуа гын, игече шокшо да сай лиеш; касвелчын пуа гын, идалык шӧрлан да коллан поян лиеш; эрвелчын пуа гын – емыж ума. Пушеҥгыште пӧрш шуко гын, мӱй лектыш сай лиеш.

 

14 январь – Васли кече, Сӧсна пайрем. Тошто У ий. Южо ялыште мӧчӧр-влакым тиде кечылан кӧра Васли кува да Васли кугыза маныт.

Ожно, конешне, Шорыкйол – Шочйолым вес йӧн дене рашемденыт. Но шӱдыр-влакым эскерымым чарнымеке, нуным кузе лудмым мондымеке, марий-влак руш календарьым эскераш тӱҥалыныт. Революций деч ончыч, Юлиан календарь почеш, ятыр вере Шорыкйолым лач тиде кече деч вара палемдаш тўҥалыныт. Григориан календарьыш куснымеке, кызытсе У ий (1 январь) гыч шотлаш тӱҥалыныт. Амалже – калык эн кужу йӱдым кузе рашемдымым монден да руш календарьлан ӱшанаш тӱҥалын. Кеч-мо гынат, 25 декабрь ден 14 январь коклаште кыл пегыде.

Игече луман да йӱштӧ гын, идалык лектышан лиеш. Кава шӱдыран да яндар гын, пурса ден емыж умат, поран пургыжта гын, пӱкш ума.

 

15 январь – Чыве кече.

Тиде кечын чыве вӱтам эрыктыман. Чыве-влак таза лийышт манын, кашта ӱмбаке рожын шем кӱм сакыман, шикш дене тӱргыман. Оҥай, ожно телым чывым марий-влак вӱташте огыл, а пӧртыштӧ, коҥга йымалне ашненыт. Коҥган негызше пу лийын. Чыве-влак агытан дене пырля лач тушто иленыт.

Йӱдым тылзе тӱкӧ пӱсӧ да яндар гын, мардеж лектеш, тӱкыжӧ тукмак гын – йӱштӧ лиеш, йӧршын тукмак гын – поран лектеш. Тиде кечын тазалык верч юлыман – юлымаш вашке шуеш.

 

15 января - Куриный праздник.

В этот день нужно почистить сарай и курятник. Чтобы куры были здоровы, над насестом надо повесить чёрный камень с дыркой. Удивительно, но в старину мари зимой кур держали не в сарае, а под печкой. Основание марийской печи было деревянным и полым. Там и жили всю зиму куры и петух.

Оба рога месяца остры и ярки - к ветру. Оба рога месяца круты - к морозу. Отлогие рога месяца - к ненастью. В этот день надо просить у Юмо здоровья. Можно лечиться и разными заговорами.

 

 

16 январь – Ушкал кече. Тиде кечын вувер-влак вӱташке пурен да ушкалым колымешкыже лӱштен кертыт. Тыгай ынже лий манын, Вӱта оза деч вольыкым аралаш йодман да вӱтам эрыктыман. Ожно ушкал путынь ешым пукшен, сандене тудым сайын онченыт. Ушкал колен гын, телым илен лекташ моткоч неле лийын.

Тиде кечын нимо денат моктанаш ок лий.

 

16 январь - День коровы. В этот день ведьмы могут до смерти выдоить корову. Чтобы этого не случилось, надо умилостивить Дворового и навести порядок в сарае. В старину корова была кормилицей всей семьи. Поэтому за ней смотрели тщательно. Если корова умирала, перезимовать зиму семье было очень тяжело.

В этот день нельзя хвастаться.

 

17 январь – Мӱкш Ава ден Мӱкш Перкем жаплыме кече. Тиде кечын кӱлдымаш-влак ден моло осалым (чын лияш гын - йўштым) поктыман. Кӱлдымаш-влак ден йӱштӧ Вӱд модмо кече (19 январь) марте гына озаланен кертыт, сандене пытартыш кечылаште моткоч осалланат.

Тиде кечын лум шуко гын, идалык мӱйлан поян лиеш. Кава яндар да тылзе тичмаш гын, вӱдшор вӱдан лиеш. Игече йӱштӧ гын, эше кужу жап йӱштӧ лиеш.

 

17 январь - День почитания Матери пчёл и Дающего изобилие мёда. В этот надо надо прогнать злых духов подальше от дома и деревни. Злые духи летают по земле  (если быть вернее, мороз усиливается) до Дня живой воды (Дня, когда играет вода - 19 января). Поэтому в эти дни они особенно злы.

Если в этот день идет снег - пчёлы будут хорошо роиться. Если на деревьях много снега, пчёлы  дадут много мёда. Если небо чистое и морозно - к сильному половодью. Если погода холодная, морозы будут стоять ещё достаточно долго.

 

18 январь – Вӱд модмо кече водо. Тиде кечын лум юзо виянлан шотлалтеш, сандене тудым пӧртышкӧ пуртыман да тӱрлӧ пашаште кучылтман.

Тиде кечын пелйӱд годым памашке вӱдлан мийыман – кондымо вӱд юзо виян улеш да ятыр чер деч полша.

Мужедме кече.

Йӱд кава яндар да шӱдыран гын, шурно ума, лум лумеш гын – шемшыдаҥ, поран лектеш гын – мӱкш еш арта. Кечывалвелчын мардеж виян пуа гын, кеҥеж кӱдырчан лиеш. Кава шӱдыран гын, тыгак шорык-влак ӧрчат.

 

18 январь - Канун Дня живой воды (мари говорят, что в этот день вода играет). В этот ден снег становится целебным, поэтому его нужно занести в дом и использовать в качестве лекарства.

В эту ночь, после полуночи, нужно сходить на родник за живой водой. Эта вода поможет излечиться от разных болезней.

День гаданий.

Если звёзды яркие, а небо чистое, хлеб будет хороший, если выпадет снег - уродится гречиха, если будет метель, пчелы будут хорошо роиться. Если дуэт южный ветер, летом часто будут грозы. Если звезды яркие, будет много ягнят.

 

19 январь – Вӱд модмо кече. Вӱд Ава ден Вӱд Оным, Йомшеҥерым, Кугу Илыш Шочын Юмым, Кава Юмым жаплыман. Йомшеҥер - мланде йымалсе вӱд юмо. Тудо утларакшым нужгол семын конча. Емеля нерген руш йомак чынжым Юмала да Хийси (марийын - Юмо ден Кӱсӧ)  юмо-влак нерген. Руш йомакысе шӧртньӧ колат (золотая рыбка) Йомшеҥерын сынже.

Тиде кече марте юж (атмосфера) да вӱд йӱкшен толыт, ончыкыжым – эркын-эркын ыраш тӱҥалыт.

Игече йӱштӧ гын, кеҥеж кукшо лийын кертеш. Тӱтыра ден лум сай лектышым сӧрат. Игече поранан гын, мӱкш еш арта. Тылзе тичмаш гын, шошым вӱд чот ташла. Кава шӱдыран гын, пурса ден емыж умат.

 

19 январь - День живой воды (день, когда играет вода). В этот день нужно почтить таких богов: Вӱд Ава (Мать воды),   Вӱд Он (Хозяин, князь воды), Йомшеҥер (Потерянная, затерявшаяся река - Бог подземных рек, Бог родников - в русских сказках предстаёт в образе щуки (на самомо деле эта сказка не о Емеле и щуке, а о Юмале и Хийси (у мари - Юмо и Кӱсӧ), щука водный облик бога Хийси - Кӱсӧ) и золотой рыбки), Кугу Илыш Шочын Юмым (Бог дающий жизнь), Кава Юмым (Бог неба).

 

Путешествие в Похъёлу и создание кантеле

Вяйнямейнен отправляется вместе с Ильмариненом и Лемминкяйненом в Похъёлу, чтобы забрать источник изобилия — мельницу сампо (ранее выкованную в качестве свадебного выкупа Ильмаринена). По пути из хребта огромной щуки Вяйнямейнен создает музыкальный инструмент кантеле, игра на котором очаровывает всех живущих.

По-марийский кантеле - кӱсле. Кӱсӧ - древний бог природы, дикой природы. Щука в финно-угорских мифах - водный облик бога природы, связанный с духами предков. Получается, что щука из Калевалы - облик всё того же Хийси.

 

Хийси - лесной дух, великан, чёрт.  М. Агрикола (16 в.) упоминает Xийси как духа леса, приносящего удачу в охоте. В поздних финских мифологических сюжетах Xийси — привидение, дух умершего, появление которого предвещает смерть, или великан. Также Хийси мог считаться покровителем скота. Его атрибуты — жеребёнок, лось. Образ имеет общие черты с балтийским вяльнясом.

 

Щука считалась волшебным животным у финно-угорских народов: Вяйнямёйнен не только сделал кантеле из ее костей, но и сам превратился в щуку, чтобы добыть чудесную невесту (правда, ему не повезло, в отличие от саамского оборотня). Финно-угорские водяные и даже божества принимают облик щуки, а череп щуки, согласно верованиям коми-зырян, приносит удачу в рыбной ловле.

Петрухин Владимир Яковлевич. Мифы финно-угров.

 

20 январь – Пӱрӧ йӱмӧ кече. Тиде кечын, осал кайыже манын, изишак пӱрым подылман, но утыж дене йӱман огыл. Пӱрӧ - мӱй, рашрак лияш гын, шыште гыч ыштыме йӱыш. Тудым рушташлан огыл, а эм да чай олмеш олмеш йӱыныт.

 

20 январь - День пития браги. Бражный день. В этот день нужно выпить немного браги. Пить нужно в меру. Брага, возможно, в древности было другим названием медовухи. Об этом говорит схожесть названия с марийским "пӱрӧ" - медовухой. Брагу пили не для того, чтобы опьянеть, а как лекарство или вместо чая.

 

P.S. Брага в русском языке сейчас означает немного другое. Но корни слова, на наш взгляд, более глубокие. Раньше на севере земледелия не было. Всё делали на меду или на разных лесных растениях. Марийское "пура", "пӱрӧ" - квас, брага, медовуха от пу + ра, дерево + урва (медовая вода).

 

21 январь – Йомакым йомаклыме да туштым туштымо кече. Тиде кечын Кава Юмо ден Кече Юмым жаплыман. Тыгак вӱдыш пурыман але чывылталтман да шӧр кочкышым кочман.

Мардеж кечывалвел гыч пуа гын, кеҥеж кӱдырчан лиеш, йӱдвел гыч пуа гын – йӱштӧ лиеш, игече ояр гын – шокшо лиеш. Пургыж пургыжта гын, корныш лекман огыл – тиде кечысе поран моткоч осаллан шотлалтеш. Тылзе ояр гын, вашке йӱштемда.

 

21 январь - День загадок и сказок. В этот день нужно загадывать загадки и рассказывать сказки. День почитания (Кава Юмо) Бога Неба и Кече Юмо (Бога Солнца). В этот день также надо или искупаться, или облиться водой и есть молочную пищу.

Если ветер дует с южной стороны, лето будет грозовым, если с северной - будет холодным, если небо ясное - лето будет жарким. Если в этот день поднимутся метели, в дорогу лучше не выходить - сегодняшние метели злы и опасны. Если луна ясная, вскоре похолодает.

 

22 январь – Сурт сомылым ыштыме да мончаш пурымо - Монча кува ден Монча кугызам жаплыме кече. Тиде кечын вольыкым вӱта гыч лукман, тудет вӱташке писын савырнен пура гын, игече йӱштемда.

Пырысым эскерыме кече.

Игече ояр гын, кеҥежым лектыш сай лиеш. Корак ден чаҥа-влак пушеҥгын кӱшыл парчашкыже шинчыт гын, игече эшеат чот йӱштемда. Пырыс коҥгамбак кӱза гын, йӱштӧ лиеш, комдык кия гын – левыкта, кӱчшым пӱсемда – пум удыра гын – мардеж лектеш, шуко мала гын – леве лиеш, вӱдым шуко йӱеш гын, поран лектеш.

 

22 январь - День наведения порядка в дому, банный день. В этот день надо почтить Банника (у мари - Банная старуха и Банный старик). В этот день нужно вывести скотину из сарая во двор. Если животный сразу забегут обратно, похолодает.

День наблюдения за котом.

Если погода ясная, лето будет урожайным. Если вороны и галки сидят высоко на ветвях, ещё сильнее похолодает. Если кот лежит на печке, будет холодно, если лежит на спине - потеплеет, если точит когти - будет ветренно, много спит - потеплеет, пьет много воды - будет метель.

 

23 январь – Кеҥежым рашемдыше кече.

Шудо копнаш, пушеҥгеш пӧрш возеш гын, кеҥеж йӱран да йӱштырак лиеш.

Мардеж кечывалвелчын пуа гын – кӱдырчан. Кукшо лум йога гын, кеҥеж ояр лиеш, ночко лум йога гын – йӱран. Пӧрт шолап гыч вӱд йога гын, кеҥеж шокшо лиеш.

 

23 январь - День, определяющий погоду на лето.

Если на стога сена и на ветви деревьев ляжет иней, лето будет дождливым и холодным. Если ветер дует с южной стороны - лето будет грозовым. Если падает сухой снег, лето будет ясным, если мокрый снег - дождливым. Если капает с крыши, лето будет жарким.

 

24 январь – Шошо кунам толшашым рашемдыше кече.

Осал йӱштӧ кече. Тиде кечын йӱштӧ моткоч шучко лийын да нелын черландарен кертеш. Йӱштӧ шемым чийыше ӱдыр але ӱдырамаш сын дене кончен кертеш.

Игече леве гын, шошо вашке толеш, йӱштӧ гын – икияшым вараш ӱдаш перна. Эрдене лум лумеш, а кастене кылмыкта гын, йӱштӧ эше кужу жап шога. Тиде кече могай, ноябрь тугай лиеш.

 

24 январь - День, определяющий приход весны.

День злого холода. В этот день часто бывают злые морозы, можно простудиться и заболеть зимней лихорадкой. Она может явиться в облике девушки или женщины, одетой во всё черное. Если в этот день тепло, весна придёт рано, если холодно - яровую придётся сеять поздно. Если утром идёт снег, а вечером морозит, холода продлятся долго. В этот день погода какая, ноябрь будет таким.

 

25 январь – Тачанан кече. Тиде кечын Кече Юмым жаплыман, тудын лӱмеш посна киндым кӱктыман да еш дене кочман. Тиде кечын тыгак памашке вӱдлан миен толман да Йомшеҥер деч тазалыкым йодман. Суртышто пуракым ӱштман да кӱваршартыш-влакым почкыман.

Йомшеҥер - мланде йымалсе вӱд, памаш юмо.

Кава шӱдыран гын, шошо вашке толшаш. Кече яндар онча гын, кайык-влак вашке чоҥештен толыт. Лум лумеш гын, кеҥеж йӱран лиеш. Пургыжта да мардеж виян пуа гын, кеҥеж кукшо лиеш, лектыш – уда, колат ок пиж. Лектыш сай лийже манын, Кече Юмо лӱмеш киндым кӱэштман.

 

25 январь - Татьянин день. В этот день нужно почтить Бога Солнца (у мари - Кече Юмо), в честь него надо испечь отдельный хлеб и съесть его всей семьёй. В этот день также надо сходить на родник за водой и почтить бога Йомшеҥер, попросить у него здоровья. В доме надо убраться и вытряхнуть половики.

Йомшеҥер - бог подземных вод и родников.

Если небо звёздное, весна придёт рано. Если солнце светит ясно, птицы прилетят скоро. Если идёт снег, лето будет дождливым. Если метёт метель и свирепствует ветер, лето будет сухим, безурожайным, рыба тоже будет клевать плохо. Чтобы урожай был хорошим, нужно в честь Бога Сонца испечь отдельный каравай.

 

26 январь – Коҥга воктене шинчыме, йомакым йомаклыме да пырысым эскерыме кече.

Пырыс коҥгамбак кӱза гын, йўштӧ лиеш, комдык кия гын – левыкта, кӱчшым пӱсемда – пум удыра гын – мардеж лектеш, шуко мала гын – леве лиеш, вӱдым шуко йӱеш гын, поран лектеш.

Тылзе йыр пече коеш гын, поран лектеш. Чодыра кочыртата гын, йӱштӧ лиеш, гӱжла гын – лум лумеш да лывырта.

 

26 январь - День сказывания сказок у печи и наблюдения за котом.

Если кот залез на печь, будет холодно, если лежит на спине - потеплеет, точит когти о дерево - будет бушевать ветер, много спит - потеплеет, пьёт много - начтётся метель.

Если вокруг луны видно кольцо, будет метель. Если лес трещит, будет холодно, если шумит - выпадет снег и потеплеет.

 

27 январь – Вольыкым жаплыме да вӱтам эрыктыме кече. Ушкал-шорыклан тиде кечынкеч ик шултыш уиндым пукшыман. Казамат мондыман огыл. Имне шӱльӧ печеньым йӧрата, а сӧсна - тувыртыш когыльым . Чыве, лудо, комбо - шыдаҥ ден рисым.Немыч чыве (кӱрка) тек немыч пурсам кочшо.

Тылзе йыр тӱтыра коеш гын, пургыж лектеш. Тылзе яндар огыл гын, лум лумеш. Шӱдыр-влак чолган йӱлат гын, йӱштӧ лиеш. Пушеҥгеш пӧрш возеш гын, левыкта. Эрдене корак кычкыра гын, (лум кандарым ӱмбакыжк шолыза) поран але пургыж лиеш.

 

27 январь - День домашних животных, день наведения порядка в сарае. В этот день корове и овцам надо дать хотя бы по кусочку хлеба. Козу тоже не надо забывать. Лошадь любит овсяное печенье, а свинья - вареники. Куры, утки и гуси - пшеницу и рис. А немецкая курица (индюк) пусть ест немецкий горох (бобы).

Если вокруг луны виден туманный круг, будет метель. Если луна бледна, будет снегопад. Если звёзды яркие,будет холодно. На деревьях иней - жди оттепели. Утром каркает ворона - (запустите в неё снегом) будет вьюга и метель.

 

28 январь – Йытын кече. Тиде кечын йытын ума але уке рашемеш.

Юлызо кече – тиде кечын самырык ӱдыр-рвезе-влакым юлаш туныкташ йӧнан. Тидлан кӧра калык шекланен илен: самырык-влак тунеммышт годым еҥ-влаклан йоҥылыш тӱрлӧ эҥгекым ыштен кертыныт. Эҥгек ынже лий манын, пум перкалыман.

Кава шӱдыран гын, йытын ума. Игече мардежан гын, идалык ночко лиеш.

Шӱдыр-влак чолган йӱлат гын, йӱштӧ лиеш. Кечывалым поран лиеш гын, йӱдлан йӱштемда.

 

28 январь - День льна - в этот день определяется, уродится ли лён.

День волхва - благоприятный день для обучений молодях людей искусству волхования. Из-за этого народ побаивался этого дня: ведь во время обучения они могут наколдовать что угодно. Чтобы не быть ненароком заколдованным, нужно стучать по дереву.

Если небо звёздное, уродится лён. Если погода ветреная, лето будет дождливым. Если звёзды сияют ярко, будет холодно. Если днём будет метель, к ночи похолодает.

 

29 январь – Курго мыняр кодмым тергыме кече. Телылан ямдылыме курго пелыж деч шагалрак кодын гын, аныклаш тӱҥалман.

Кастене кече йошкар тӱсан гын, вес кече йӱштӧ, но ояр лиеш. Игече поранан гын, кеҥеж йӱран лиеш. Мардеж йӱдвелчын пуа гын, йӱштӧ лиеш. Игече йӱштӧ шога гын, кеҥеж шокшо да кукшо лиеш. Лум лумеш гын, шудо ума да кол сайын чӱҥгаш тӱҥалеш.

 

29 январь - День проверки запасов на зиму. Если запасов меньше половины, надо срочно начать экономить.

Если солнце вечером красное, завтра будет холодно, но ясно. Если метель, лето будет дождливым. Если ветер дует с северной стороны, придут холода. Если стоят холодные дни, лето будет жарким и сухим. Если идет снег, травы будет много и рыба будет клевать.

 

30 январь – Пел теле кече. Теле рӱдӧ.

Пушто ӱячам кӱэштме кече. Тиде кечын, осал (инфекций-влак) пурен ынже керт манын, оралтыш пурымо капка ончылым товар але сорла дене корыман.

Ур-влак ик вере погынат гын, эше кужу жап чатлама йӱштӧ шога. Рывыж лумышто кия гын, йӱштӧ лиеш. Киса-влак кугу чыгыматат гын, кылмыкта.

 

30 январь - Перезимье. Середина зимы.

В этот день надо испечь толокняные колобки. Чтобы во двор и дом не смогли проникнуть разные болезни (инфекции), перед воротами или калиткой нужно провести линию топором или серпом.

Если белки собираются стайками в одном месте, то морозы продлятся долго и будут сильными. Если лиса лежит на снегу, будет холодно. Синицы громко щебечут - будет похолодание.

 

31 январь – Локтызо-влакым поктымо кече.

Тиде кечын вувер ден локтызо-влак кугу пайремышкышт погынат да тушто ушыштым йомдарымешке куштен-мурат. Нуно тидын годым тӱньык гыч суртыш пурен осалым ыштен ынышт керт манын, тудым юлыман. Сурт-оралтыште локтызо ден вувер-влак шылын ынышт код манын, вича ден клатым сола але тоя дене кырыман.

Тылзе кӧржан гын, пургыжта да йӱштӧ лиеш. Кечывалым кече ояр гын, шошо вашке толеш, поран да пургыж лийыт гын – вараш толеш.

Корак-влак тӱшкашке чумырген чоҥештылыт гын, йӱштӧ лиеш. Йӱштӧ ынже лий манын, тӱшкашке чумыргышо корак-влакым поктыман.

 

31 январь - День изгнания нечистой силы.

В этот день злые ведьмы и всякая злая нечисть собираются на большой праздник и там пляшут, поют до полной потери силы. Некоторые ведьмы и всякие недобрые черти и вурдалаки могут залететь на крышу и по печной трубе, или из других щелей войти в дом и занести разную инфекцию, вызывающую чих, кашель, насморк, лень, игровую зависимость от World of Tanks... Чтобы этого не случилось, и разная там нечисть не смогла остаться, спрятавшись по разным сусекам, где-то во дворе, на сеновале, надо побить стены сарая, бани, клада, гаража (могут сломать и машину) большой палкой или кнутом (можно электрошоком).

Если вокруг луны видно кольцо, будет метельно и холодно. Если днем ясно, весна придет скоро, если метель - немного припозднится. Если вороны собираются в стаю и начнут замышлять что-то недоброе, будет холодно. Чтобы прогнать холод, надо разогнать собравшихся в стаю ворон.

 

Вячеслав Камилянов.